مرجع تخصصی آب و فاضلاب

خطرات جیوه (Hg) در آب آشامیدنی

• فرم‌های محیطی

  • جیوه فلزی (Hg⁰): بخار سمی، قابلیت اکسید شدن به Hg²⁺

  • جیوه غیرآلی (Hg²⁺): محلول در آب، قابلیت واکنش با لیگاندها

  • متیل‌جیوه (CH₃Hg⁺): زیست‌تجمع‌یاب، سمی‌ترین گونه برای انسان

• اثرات سمی بر بدن

  • عصبی–رفتاری: لرزش (tremor)، اختلال تمرکز، اختلال حافظه، بیش‌فعالی یا خواب‌آلودگی؛ در کودکان باعث کاهش توان هوشی و تاخیر رشد عصبی–حرکتی می‌شود.

  • کلیوی: نکروز توبولی، پروتئینوری

  • کبدی: آسیب سلولی و سیروز خفیف در مواجهات مزمن

  • سیستم ایمنی: سرکوب ایمنی، افزایش خطر عفونت

  • جنینی–تکوینی: عبور از جفت و خون–مغز در جنین، نقص رشد مغزی و حرکتی

• استانداردها و حد مجاز

  • WHO: ۶ µg/L (مجموع گونه‌های Hg)

  • EPA آمریکا: ۲ µg/L (حد اکشن‌لول برای Hg)

شیوه‌های تصفیه و حذف جیوه

1. اسمز معکوس (RO)

   • حذف انواع گونه‌های Hg تا >90٪ با ممبران‌های نیمه‌تراوا.

2. تبادل یونی

   • رزین‌های سولفور-ایمپریگنیتد (Sulfide‑impregnated) یا تیول‌دار، تبادل Hg²⁺ با یونی مانند Na⁺.

3. جذب سطحی (Adsorption)

   • کربن فعال و کربن سولفوره: ظرفیت بالا برای Hg⁰ و Hg²⁺

   • بیوچار و زئولیت: ارزان، قابل شارژ مجدد

   • نانومواد اکسید آهن یا نانوسِل (Nano‑cellulose) اصلاح‌شده: جذب انتخابی برای متیل‌جیوه

4. رسوب‌دهی شیمیایی (Chemical Precipitation)

   • افزودن سدیم سولفید یا Na₂S → تشکیل HgS (رسوب سیاه) → جداسازی با فیلتراسیون

   • افزودن هیدروکسید قلیایی (NaOH) → رسوب Hg(OH)₂

5. تقطیر بخار (Steam Stripping / Distillation)

   • جداسازی بخار Hg⁰ از آب با اضافه کردن سولفید سدیم برای احیای Hg²⁺ → جذب بخار روی کربن فعال

6. فرآیند زیستی (Bioremediation)

   • باکتری‌های گوگرددوست (Sulfate‑reducing bacteria) جهت رسوب‌دهی بیولوژیک HgS

7. الکتروشیمی (Electrochemical Removal)

   • الکترودهای طلا یا کربن-نقره برای الکتروپلاسیون Hg روی سطح الکترود

روش‌های اندازه‌گیری آزمایشگاهی

1. Cold Vapor Atomic Absorption (CV‑AAS)

   • استاندارد طلایی برای Hg⁰؛ حد تشخیص ~0.1 µg/L

2. Atomic Fluorescence Spectrometry (AFS)

   • حساسیت بالاتر از CV‑AAS، حد تشخیص ~0.01 µg/L

3. ICP–MS (Inductively Coupled Plasma–Mass Spectrometry)

   • تفکیک ایزوتوپی Hg، حد تشخیص در سطح نانوگرم بر لیتر

4. ICP–OES (Optical Emission)

   • حد تشخیص ~1–5 µg/L، کاربرد کمتر نسبت به CV‑AAS

5. Dithizone Colorimetric

   • استخراج آلی (Cl₂CH₂) + Dithizone → کمپلکس رنگی قرمز مایل به قهوه‌ای؛ اندازه‌گیری با اسپکتروفتومتر

6. XRF (X‑Ray Fluorescence)

   • مناسب نمونه‌های جامد (رسوبات)، سریع و غیرمخرب؛ برای آب نیاز به خشک کردن و پری‌کانسنتراسیون

7. Electrochemical Sensors

   • الکترودهای میکرو و نانو با پوشش نانوذرات طلا یا کربن اصلاح‌شده؛ اندازه‌گیری لحظه‌ای

روش‌های سنتی حسی و چشمی

• طعم و بو

  • جیوه محلول در غلظت‌های معمول طعم یا بوی قابل‌تشخیصی ندارد.

• تغییر رنگ یا کدورت

  • رسوب سیاه یا خاکستری HgS روی جداره ظروف پس از ته‌نشینی شیمیایی.

• کیت‌های تیپ تست (Test Strips)

  • نوارهای آغشته به اتحادیه Dithizone یا EDTA که در حضور Hg²⁺ تغییر رنگ می‌دهند (قرمز/قهوه‌ای).

• تست پایه خاک‌گیر

  • ریختن محلول سولفید سدیم در نمونه؛ تشکیل رسوب سیاه نشان‌دهنده Hg

سایر روش‌های ساده و پیشرفته

• سنسورهای نانوفناوری

  • نانوذرات نقره یا طلا با لیگاندهای تیول‌دار: تغییر جذب نوری یا الکتروشیمیایی در حضور Hg²⁺

• DGT (Diffusive Gradients in Thin Films)

  • جذب تدریجی Hg بر روی رزین درون ژل، پایش پیوسته

• LIBS (Laser‑Induced Breakdown Spectroscopy)

  • پرتاب پالس لیزری به نمونه خشک‌شده، تحلیل طیفی فوری؛ تجهیزات گران

• حسگرهای بیوسنسور

  • آنزیم‌ها یا سلول‌های میکروبی اصلاح‌شده به لیگاند Hg؛ تغییر پتانسیل یا جریان

علائم و نشانه‌های محیطی

• رفتار آبزیان

  • مسمومیت و کاهش جمعیت بی‌مهرگان (Daphnia)، ماهیان حساس

  • تجمع Hg در بافت‌های ماهی‌ها (خصوصاً انواع چرب مانند ماهی تن)

• تجمع در رسوبات

  • لایه‌بندی HgS سیاه در بستر رودخانه و مخازن

• اثر بر گیاهان آبی

  • کندی رشد و کلروز برگ‌ها در رسوبات آلوده

• منابع احتمالی

  • فاضلاب صنعتی (کل چاه‌سازی، معدن، نیروگاه ذغال‌سوز)

  • رسوب فرسوده در سیستم‌های قدیمی لوله‌کشی

نتیجه‌گیری مهندسی:
به دلیل فقدان علائم حسی و بصری قابل‌اتکا برای Hg محلول، توصیه می‌شود پایش کیفی و کمی آب با روش‌های آزمایشگاهی استاندارد (CV‑AAS یا AFS) و استفاده از واحدهای تصفیه چندمرحله‌ای (اسمز معکوس+کربن فعال سولفوره) برای اطمینان از حذف کامل جیوه از آب آشامیدنی به‌صورت دوره‌ای انجام شود.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

جیوه از طریق استخراج معادن جیوه، کارخانجات تهیه کلر و سود، کاغذسازی، پلاستیک‌سازی، تولید آفت‌کشهای نباتی و بیمارستانها وارد محیط زیست انسان می‌شود.

جیوه در محیط آبی به صورت جیوه فلزی و ترکیبات معدنی یا آلی آن وجود دارد. جیوه به شکل متیل جیوه یا سایر ترکیبات در زنجیره غذائی از طریق تجمع در بدن موجودات آبزی وارد می‌شود.

ترکیبات آلی جیوه بویژه متیل‌جیوه بسیار سمی‌تر از ترکیبات معدنی آن می‌باشند. عبور ترکیبات آلی جیوه از جفت و ورود آن به بدن جنین مساله بزرگی است که باعث ناهنجاری‌های شدید در طفل می‌شود. جیوه با گروه سولفیدریل آنزیم‌ها ترکیب می‌گردد.

ترکیبات آلی جیوه بویژه متیل مرکوری که در آب محلول است بسیار سمی‌تر از ترکیبات معدنی آن می‌باشد. عبور ترکیبات آلی جیوه از راه جفت و ورود آن به بدن جنین باعث ناهنجاری‌های شدید می‌شود و باعث بروز بیماری میناماتا می‌شود. منابع جیوه شامل معادن استخراج جیوه، کارخانجات کاغذ سازی، پلاستیک سازی و سموم دفع آفات نباتی می‌شود. علایم مسمومیت با جیوه شامل افسردگی، عصبانیت، کوری، دیوانگی، نفریت-که باعث سختی بلغ، دردهای شکم، تهوع، استفراغ، اسهال خونی، شوک، تورم غدد بزاقی و ... می‌شود- می‌گردد.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب