سعی بر آن است که مطالب مرجع تخصصی آب و فاضلاب شامل مسایل ، مقالات و اخبار عمران آب و فاضلاب,آب و فاضلاب و به صورت تخصصی فرآیند های تصفیه آب و فاضلاب،مهندسی آب و فاضلاب و صنعت آب و فاضلاب باشد.
دانشنامه آنلاین آب و فاضلاب
رشته های مرتبط:مهندسی عمران آب و فاضلاب،مهندسی تکنولوژی آب و فاضلاب،مهندسی آب و فاضلاب،محیط زیست،مهندسی بهداشت محیط،مهندسی آب،مهندسی شیمی و...
امیرحسین ستوده بیدختی
,.
مدیریت نگهداری شبکه های آبرسانی و آبیاری
۱۳۹۰/۰۱/۰۴
12:0
|
مدیریت نگهداری شبکه های آبرسانی و آبیاری
چکیده :
ناهماهنگی اقلیمی و هیدرولوژیکی در بسیاری از نقاط دنیا لزوم استفاده از آبیاری مزارع و احداث شبکه های آبیاری و زهکشی را ایجاب می نماید . احداث سیستم های آبیاری پیچیده احتیاج به سرمایه گذاریهای قابل ملاحظه ای دارد که هزینه های هنگفتی را به دولت و استفاده کنندگان آن تحمیل می نماید . بنابراین برای دستیابی به منافع معقول، به مدیریتی جدی و کوشا در امور بهره برداری و نگه داری احتیاج است.
نظر به اینکه بیشترین توجه متخصصین طرح های توسعه منابع آب به سرمایه گذاری در احداث سدها و شبکه آبیاری و زهکشی‌های و خطوط انتقال آب معطوف می باشد. وکمتر به بحث بهره برداری و نگهداری، تعمیرات پیشگیرانه و بهسازی و مقاوم سازی لایه ای و سطحی طرح های اجرا شده ، پرداخته شده است.
در این مقاله به بررسی مشکلات موجود و روشهای بهره برداری، نگهداری، بهسازی، تعمیرات پیشگیرانه و مقاوم سازی شبکه های آبیاری و زهکشی پرداخته شده است و با مطالعه موردی شبکه آبیاری و زهکشی دشت اصفهان و رودخانه زاینده رود از پرداخته شده و سپس به ارائه راه حل و راهکارهای مفیدی در هایی جهت بهبود وضعیت بهره برداری و نگهداری ارائه شده است.
کلمات کلیدی: مدیریت نگهداری، شبکه های آبرسانی، تعمیرات، بهسازی
1- مقدمه:
امروزه نقش آب به عنوان یک ماده حیاتی و کلیدی برای تامین شرایط توسعه پایدار در سطوح ملی، منطقه ای و بین المللی مطرح می باشد . بنابراین برای داشتن یک زندگی سالم و امنیت غذایی نسل های حاضر و آینده، حفاظت از منابع آب شیرین و مدیریت صحیح و منطقی این منابعِ محدود یک امر اجتناب ناپذیر می باشد.
بخش عمده کشور ایران، به علت موقعیت جغرافیایی و اقلیمی خود در زمره مناطق خشک و نیمه خشک جهان محسوب شده و با محدودیت و کمبود آب مواجه است . در این راستا لزوم استفاده از سیستمهای آبیاری و احداث شبکه های آبیاری و زهکشی در بخش های مختلف صنعت ، انتقال آب شرب، بهداشتی و همچنین کشاورزی که عمده ترین مصرف کننده منابع آب شیرین می باشد، امری ضروری و حیاتی تلقی می شود.
طی سالیان اخیر توجه بیشتر دست اندرکاران طرح های توسعه منابع آب به سرمایه گذاری جهت احداث سدها و شبکه آبیاری و زهکشی های جدیدو خطوط انتقال ، کانال های آبرسانی، کالورت ها، ایندکسهای سطحی، تونلهای تحت فشار و غیر تحت فشار بوده و به بحث بهره برداری و نگهداری و تعمیرات پیشگیرانه و همچنین بهسازی و مقاوم سازی لایه ای و سطحی طرح های اجرا شده ،پرداخته نشده است.
شبکه آبیاری زاینده رود استان اصفهان که یکی از بزرگترین شبکه های آبیاری در کشور می باشد، که هم اکنون گریبانگیر مسایل فراوانی در زمینه امورتعمیرات، نیاز بهسازی و بهره برداری و نگهداری است . به همین علت مهمترین هدف این طرح که رساندن آب مورد نیاز اراضی به مقدار کافی و با کیفیت مناسب بوده، به طور کامل بدست نیامده است.
از اینرو در این تحقیق سعی بر آن است که مسایل و مشکلات بهره برداری و نگهداری شبکه آبیاری زاینده رود استان اصفهان بررسی و تاحد امکان راهکارها و توصیه هایی به منظور اصلاح شبکه ارایه شود.
2- اهمیت موضوع:
ناهماهنگی اقلیمی و هیدرولوژیکی در بسیاری از نقاط دنیا لزوم استفاده از آبیاری مزارع و احداث شبکه های آبیاری را ایجاب می نماید . احداث سیستم های آبیاری پیچیده احتیاج به سرمایه گذاریهای قابل ملاحظه ای دارد که هزینه های هنگفتی را به دولت و استفاده کنندگان آن تحمیل می نماید . بنابراین برای دستیابی به منافع معقول، به مدیریتی جدی و کوشا در امور بهره برداری و نگه داری احتیاج است تا اولاً اهداف اقتصادی و اجتماعی پروژه به دست آید، ثانیا منافع حاصله از پروژه به صورتی باشد که بتو اند هزینه های بهره برداری و نگه داری را کاملاً بپوشاند.
امروزه نقش آب به عنوان یک ماده اساسی و کلیدی برای تامین شرایط توسعه پایدار در سطوح بین المللی، منطقه ای و ملی مطرح است و جامعه جهانی به این نتیجه رسیده که استمر ار زندگی سالم و امنیت غذایی نسل های حاضر و آینده در گرو حفاظت از منابع آب شیرین و مدیریت صحیح و منطقی این منابع محدود است.
بخش عمده کشور ایران، به علت موقعیت جغرافیایی و اقلیمی خود در زمره مناطق خشک و نیمه خشک جهان محسوب شده و با محدودیت و کمبود آب مواجه است . با نگرشی بیشتر و عمیق تر به این مسئله وجود ارتباطات مدیریت بهره برداری و نگهداری از منابع آب امری اجتناب ناپذیر می‌باشد.
طی سالیان اخیر در کشور بدون توجه به مسایل اقتصادی، اجتماعی، اقلیمی و ... پروژه هایی تهیه و اجرا گردیده که متناسب با شرایط منطقه نبوده است . و بیشتر توجه مسئولین امر، انجام سرمایه گذاری در جهت احداث سدها و شبکه های آبیاری و زهکشی جدید می با شد و به مسئله بهره برداری و نگه داری طرح های اجرا شده، آن چنانکه باید توجه نشده است.
بهره برداری مطلوب زمانی حاصل می شود که سرمایه گذاری های انجام شده به نحو احسن مورد استفاده قرار گیرند و علاوه بر هزینه های جاری، هزینه های سرمایه گذاری را نیز جایگزین نماید تا پس از استهلاک کامل شبکه مجدداً بتوان تأسیسات جدیدی را جایگزین نمود.
شبکه آبیاری زاینده رود اصفهان که بزرگترین شبکه آبیاری ایران می باشد ، متأسفانه گریبانگیر مشکلات و مسایل فراوانی در زمینه امور بهره برداری و نگهداری است.
این شبکه با توجه به وسعت زیادش از نظر مدیریتی به چهار شبکه کوچکتر تقسیم شده که هر کدام دارای تشکیلات مجزایی می باشد . شبکه آبیاری اصفهان واقع در غرب استان اصفهان همانند سایرشبکه های آبیاری زاینده رود دارای مشکلات بهره برداری و نگه داری است و حتی می توان گفت که مسایل این شبکه حادتر از سایر نقاط شبکه آبیاری زاینده رود می باشد.
در حال حاضر علی رغم گذشت بیش از چند دهه از ساخت کانالها و ابنیه مربوط به این شبکه، مشکلاتی از نظر کنترل و تنظیم سطح آب و آبگیری مزارع وجود دارد . همچنین رسوب گذاری در کانالها و زهکشها مشکلاتی را برای تقسیم و توزیع بهینه آ ب بوجود آورده است و علی رغم سرمایه گذاری های هنگفتی که برای احداث سد زاینده رود و این شبکه آبیاری شده ، مهمترین هدف این طرح که رساندن آب مورد نیاز اراضی به مقدار کافی بوده، به طور کامل بدست نیامده است.
از اینرو در این تحقیق سعی بر آن است که مسایل بهره برداری و نگهداری شبکه را بررسی و تحلیل نموده و تا حد امکان توصیه هایی به منظور اصلاح آنها ارایه شود.
لذا با توجه به مشکلات مذکور شبکه، اهداف این تحقیق را به طور خلاصه می توان به صورت زیر بیان نمود:
1. مطالعه و بررسی پتانسیل های آبی موجود در منطقه
2. مطالعه و بررسی کلیه مسایل و مشکلات بهره برداری و نگهداری فعلی شبکه
3. مطالعه و بررسی نحوه ارایه خدمات اداری و پرسنلی و همچنین تجهیزات و ماشین آلات مورد نیاز
4. مطالعه و بررسی مشکلات اقتصادی بخش بهره برداری و نگهداری
5. بررسی الگوهای مدیریت بهره برداری
در ایران به دلیل عدم توجه کافی به این موضوع تحقیقات چندانی صورت نگرفته است . البته در سال 1368 توسط دفتر تحقیقات وزارت نیر و نشریه ای تحت عنوان دستورالعمل های اجرایی خدمات بهره برداری و نگهداری از شبکه های آبیاری و زهکشی منتشر شد.
در سال 1985 میلادی نشریه ای توسط فائو تحت عنوان سازماندهی بهره برداری و نگهداری طرح های آبیاری به چاپ رسید . همچنین بانک جهانی نیز در سال 1989 نشریه ای با عنوان برنامه ریزی مدیریت بهره برداری و نگهداری سیستم های آبیاری زهکشی منتشر کرد.
در زمینه استفاده از چند شاخص برای ارزیابی بهتر فونتان و همکاران(1999) سیستم توزیع آب مطالعاتی انجام داده اند که این شاخص ها را بر روی یک شبکه آبیاری در جنوب مرکزی کلرادو آزمایش کردند . استفاده از این شاخص، می تواند در زم ینه کا هش تلفات انتقال، افزایش راندمان های کاربرد و گزینش اولویت های برنامه تخصیص آب، مؤثر باشد.
تحقیقاتی در زمینه نقش اطلاعات در بهره برداری و نگهداری از سیستم های آبیاری توسط ربرتسن و همکاران صورت گرفت که نتایج حاصل از آن نشان می دهد اطلاعات اراضی مستقیماً روی عملیات بهره برداری و نگهداری تاثیر می گذارد و باعث تسهیل این عملیات می شود.
بر روی سیستم های بهره برداری از کانال های بزرگ داس و همکاران(1994) ، روی شبکه آبیاری فیتسانلوک در شمال تایلند تحقیقاتی را انجام دادند و یکی از دلایل مهم ضعیف بودن عملکرد سیستمهای آبیاری در جنوب آسیا را فقدان یک سیستم بهره برداری صحیح و منظم در کانال های اصلی عنوان کردند.
همچنین اوآد و سامپس (1995) بهبود عملکرد مدیریت آبیاری در جنوب شرقی پاکستان را بررسی نمودند که در این تحقیق به منظور بررسی شاخص های مدیریتی از روش تحلیل میانگین درجه اختلافها استفاده کردند که این معیار نتایج مطلوبی را مشخص نمود.
2- مواد و روشها
در این قسمت ابتدا دو پارامتر بهره برداری و نگهداری را تعریف نموده و سپس مراحل بهره بردا ری ونگهداری شبکه به اختصار بیان خواهد شد.
بهره برداری شبکه :
خدمات مستمری که به منظور استفاده بهینه از سیستم های آبگیری، انتقال و توزیع آب برای دستیابی به برنامه توزیع سالیانه آب در اراضی زیر پوشش شبکه و همچنین جمع‌آوری و تخلیه روان آبها و زه آبها در طول عمر مفید پیش بینی شده شبکه و در مقابل دریافت آب بها صورت می گیرد، خدمات بهره برداری از شبکه های آبیاری و زهکشی نامیده می شود.
نگهداری شبکه :
خدمات نگهداری شبکه های آبیاری و زهکشی عبارت است از انجام عملیات مستمری از قبیل بازرسی، تعمیرات، لایروبی، تدارک مصالح و ماشین آلات و تجهیزات ایمنی و حفاظتی که امکان بهره برداری مناسب از تأسیسات شبکه را در طول عمر مفید آن فراهم می آورد.
به طور کلی در هر شبکه آبیاری سه دسته عملیات نگهداری وجود دارد:
1. عملیات نگهداری مستمر یا منظم : شامل یک سلسله عملیات نگهداری و تعمیراتی به منظور بهره برداری رضایت بخش از شبکه می باشد.
2. عملیات نگهداری خاص : شامل جبران خسارات ناشی از حوادث غیر مترقبه نظیر سیل، زلزله و غیره می باشد.
3 عملیات نگهداری متفرقه: شامل هرگونه عملیات لازم برای جلوگیری از تلفات آب، حفظ نهرها ،مخازن و سازه‌های فنی می باشد.
با توجه به تعریف مذکور، عملیات نگهداری شبکه های آبیاری و زهکشی ارتباط نزدیکی با عملیات بهره برداری داشته و در جهت بهبود آن می باشد. برای نیل به هدف بهره برداری بهینه و همچنین نگهداری صحیح از شبکه، مراحل زیر باید در نظر گرفته شود:
1. اجرای دستورالعمل های بهره برداری از شبکه های آبیاری و زهکشی : بازدهی مناسب پروژه های آبیاری و زهکشی فقط با برنامه ریزی صحیح بهره برداری میسر است . بنابراین برای رسیدن به اهداف بهره برداری بهینه نیاز به دستورالعمل های صحیح و منطقی می باشد.
دستورالعمل های بهره برداری از شبکه شامل چهار بخش اصلی می باشد:
* کنترل و تخصیص منابع آب
* کنترل و توزیع منابع آب
* تجدید نظر و به هنگام نمودن دستور العمل های بهره برداری
* ارزیابی و مقایسه برنامه بهره برداری پیش بینی شده با عملکرد سالیانه
بعد از انجام چهار بخش فوق ، مطالب را جمع بندی نموده و یک گزارش سالیانه به همراه تحلیل نتایج تهیه و همچنین درآمد و هزینه های سالیانه بهره برداری برآورد می شود.
2. اجرای دستور العمل های نگهداری از شبکه های آبیاری و زهکشی : عملیات نگهداری شبکه های آبیاری و زه کشی ارتباط نزدیک با عمل یات بهره برداری داشته و در جهت بهبود آن و اصلاح و مرمت شبکه ها صورت می پذیرد.
دستورالعمل های نگهداری از شبکه شامل سه بخش اصلی می باشد:
الف- تهیه برنامه اجرای عملیات : برنامه عملیات نگهداری باید به صورتی تهیه گردد که در امربهره‌برداری وقفه‌ای ایجاد نگردد و با توجه به شرایط منطقه قابل اجرا باشد.
ب- اجرای عملیات نگهداری: اجرای عملیات نگهداری و تعمیرات اصولا بستگی به ویژگی ها وشرایط محلی دارد . همچنین برنامه ریزی درست به ویژه در اجرای عملیات نگهداری دارای اهمیت بسزایی می‌باشد.
ج- ارزیابی و تهیه د ستورالعمل های جدید : که این بخش خود شامل دو قسمت ارزیابی و مقایسه برنامه نگهداری و به هنگام نمودن دستورالعملها می شود.
بعد از انجام مراحل فوق گزارش سالیانه تهیه و نتایج آن تحلیل و تفسیر می شود.
3. تعیین پرسنل بهره برداری و نگهداری و مشخص نمودن وظایف آنها : ارتب اط فیزیکی بین افراد یک سازمان را سیستم پرسنلی می نامند . ساختار سازمانی یک سازمان وظایف کارکنان آن را مشخص کرده و مسئولیت ها و اختیارات را در رده های مختلف تعیین می نماید.
معمولا در این راستا سازمانی موفق تر است که هر کدام از کارمندان آن به وظایف خود آشنایی و شناخت کافی داشته باشد و برای آنکه یک ساختار سازمانی کارآیی داشته باشد باید هر چند وقت یک بار مورد تجدید نظر قرار گیرد. این عمل بر اساس ارزیابی ها توسط مدیریت انجام می گیرد.
تشکیلات مورد نیاز یک شرکت بهره برداری شامل موارد ذیل می باشد:
1- هیئت مدیره: اولین نیاز یک بهر ه برداری و نگهداری موفق ، داشتن افراد کاردان و توانامی‌باشد . به همین منظور می بایست یک هیئت مدیره متشکل از افراد مجرب به نمایندگی از طرف افراد مشترک المنافع انتخاب شود.
2- مدیر عامل قسمت بهره برداری و نگهداری شبکه : شخصی که برای سطوح بالای مدیریت انتخاب می شود، می بایست آموزش کافی دیده باشد تا سرمایه عظیمی که در آن هزینه گردیده به نحو مطلوب اداره نماید.
3- معاون فنی شبکه : یک معاون خوب عضوی ضروری است که وظیفه ارتباطی بسیار مهمی را در اجرای عملیات بهره برداری و نگهداری به عهده دارد.
4- مسئولین واحدهای عمرانی : برای واحدهای عمرا نی مختلف با توجه به نوع واحد میبایست از افراد با سابقه در آن زمینه کاری استفاده نمود.
5- ماشین آلات مورد نیاز عملیات بهره برداری و نگهداری : آبیاری عملی است که با طبیعت ارتباط دارد به طوری که گستره وسیعی از علوم و دستا وردهای تکنولوژی در آن کاربرد دارد. با توجه به تعریف مذکور، عملیات نگهداری شبکه های آبیاری و زهکشی ارتباط نزدیکی با عملیات بهره برداری داشته و در جهت بهبود آن می‌باشد.
برای نیل به هدف بهره برداری بهینه و همچنین نگهداری صحیح از شبکه، مراحل زیر باید در نظرگرفته شود:
1 اجرای دستورالعمل های بهره برداری از شبکه های آبیاری و زهکشی : بازدهی مناسب پروژه های آبیاری و زهکشی فقط با برنامه ریزی صحیح بهره برداری میسر است . بنابراین برای رسیدن به اهداف بهره برداری بهینه نیاز به دستورالعمل های صحیح و منطقی می باشد. دستورالعمل های بهره برداری از شبکه شامل چهار بخش اصلی می باشد:
* کنترل و تخصیص منابع آب
* کنترل و توزیع منابع آب
* تجدید نظر و به هنگام نمودن دستور العمل های بهره برداری
* ارزیابی و مقایسه برنامه بهره برداری پیش بینی شده با عملکرد سالیانه
بعد از انجام چهار بخش فوق ، مطالب را جمع بندی نموده و یک گزارش سالیانه به همراه تحلیل نتایج تهیه و همچنین درآمد و هزینه های سالیانه بهره برداری برآورد می شود.
2 اجرای دستور العمل های نگهداری از شبکه های آبیاری و زهکشی : عملیات نگهداری شبکه های آبیاری و زهکشی ارتباط نزدیک با عملیات بهره برداری داشته و در جهت بهبود آن و اصلاح و مرمت شبکه ها صورت می‌پذیرد.
دستورالعمل های نگهداری از شبکه شامل سه بخش اصلی می باشد:
* تهیه برنامه اجرای عملیات : برنامه عملیات نگهداری باید به صورتی تهیه گردد که در امربهره برداری وقفه‌ای ایجاد نگردد و با توجه به شرایط منطقه قابل اجرا باشد.
* اجرای عملیات نگهداری: اجرای عملیات نگهداری و تعمیرات اصولا بستگی به ویژگی ها و شرایط محلی دارد . همچنین برنامه ریزی درست به ویژه در اجرای عملیات نگهداری دارای اهمیت بسزایی می باشد.
* ارزیابی و تهیه دستورالعمل های جدید : که این بخش خود شامل دو قسمت ارزیابی و مقایسه برنامه نگهداری و به هنگام نمودن دستورالعملها می شود.
بعد از انجام مراحل فوق گزارش سالیانه تهیه و نتایج آن تحلیل و تفسیر می شود.
3 تعیین پرسنل بهره برداری و نگهداری و مشخص نمودن وظایف آنها : ارتب اط فیزیکی بین افراد یک سازمان را سیستم پرسنلی می نامند . ساختار سازمانی یک سازمان وظایف کارکنان آن را مشخص کرده و مسئولیت ها و اختیارات را در رده های مختلف تعیین می نماید.
معمولا در این راستا سازمانی موفق تر است که هر کدام از کارمندان آن به وظایف خود آشنایی و شناخت کافی داشته باشد و برای آنکه یک ساختار سازمانی کارآیی داشته باشد باید هر چند وقت یک بار مورد تجدید نظر قرار گیرد. این عمل بر اساس ارزیابی ها توسط مدیریت انجام می گیرد.
تشکیلات مورد نیاز یک شرکت بهره برداری شامل موارد ذیل می باشد:
1) هیئت مدیره: اولین نیاز یک بهر ه برداری و نگهداری موفق ، داشتن افراد کاردان و توانا می باشد . به همین منظور می بایست یک هیئت مدیره متشکل از افراد مجرب به نمایندگی از طرف افراد مشترک المنافع انتخاب شود.
2) مدیر عامل قسمت بهره برداری و نگهداری شبکه : شخصی که برای سطوح با لای مدیریت انتخاب می شود، می بایست آموزش کافی دیده باشد تا سرمایه عظیمی که در آن هزینه گردیده به نحو مطلوب اداره نماید.
3) معاون فنی شبکه : یک معاون خوب عضوی ضروری است که وظیفه ارتباطی بسیار مهمی را در اجرای عملیات بهره برداری و نگهداری به عهده دارد.
4) مسئولین واحدهای عمرانی : برای واحدهای عمرا نی مختلف با توجه به نوع واحد میبایست از افراد با سابقه در آن زمینه کاری استفاده نمود.
5) ماشین آلات مورد نیاز عملیات بهره برداری و نگهداری : آبیاری عملی است که با طبیعت ارتباط دارد به طوری که گستره وسیعی از علوم و دستاوردهای تکنولوژی در آن کاربرد دارد . بدین منظور بهره گیری از ماشین‌آلات مناسب برای انجام عملیات بهره برداری و نگهداری امری اجتناب ناپذیر است.
6) هزینه های بهره برداری و نگهداری :هزینه های بهره برداری و نگهداری شبکه های آبیاری هزینه هایی هستند که پس از اجرای یک طرح و انجام سرمایه گذاری های اولیه در طول بهره برداری از آن طرح به وجود می آیند . باید توجه داشت که برآورد دقیق هزینه های نگهداری و بهره برداری نقش مهمی در ارزیابی و نظارت بر مدیریت دارد.
2-1- معرفی شبکه آبیاری دشت اصفهان
از نقطه نظر آبیاری استان اصفهان را می توان به سه منطقه بزرگ تقسیم نمود:
1-اصفهان یا استان اصفهان غربی
2-منطقه سمت چپ زاینده رود یا استان اصفهان مرکزی
3-منطقه سمت راست زاینده رود یا استان اصفهان شرقی
منبع اصلی تأمین آب این مناطق سد زاینده رود است . در پایین دست سد زاینده رود ابتدا سد انحرافی تاریک برای انحراف آب رها شده از سد زاینده رود به منطقه اصفهان قرار دارد و بعد از سد انحرافی تاریک، سد انحرافی سنگر واقع شده که این سد دارای دو دهانه آبگیر در ساحل راست و ساحل چپ می باشد . دهانه آبگیر ساحل راست به وسیله کانال سمت راست سنگر استان اصفهان شرقی را تغذیه می کند و دهانه آبگیر سمت چپ به وسیله کانال سمت چپ سنگر استان اصفهان مرکزی را تغذیه می نماید . ضمناً از آب رودخانه های ایکه از کوه های البرزسرچشمه می گیرند نیز در آبیاری مناطق استفاده می گردد . همچنین بند انحرافی کوچکی در روی رودخانه زاینده رود در نزدیکی سد تاریک به نام بند گله رود قرار دارد که به منظور تغذیه قسمتی از گیلان مرکزی در نظرگرفته شده است.
متأسفانه به دلیل مشکلات اقتصادی به وجود آمده عملیات اجرای تمامی واحدهای عمران ی انجام نیافته است. از لحاظ فعالیت های بهره برداری و نگهداری شبکه آبیاری زاینده رود به چهار شبکه کوچکتر که عبارتند از:
شبکه آبیاری تالش، شبکه آبیاری اصفهان، شبکه آبیاری شرق استان اصفهان و شبکه آبیاری مرکزی تقسیم بندی می شود به طوری که هر کدام دارای مدیر مجزایی است و این مدیران مسئول ناحیه مربوط به خود می باشند.
از نظر وضعیت ماشین آلات، به علت مشکلات عدیده ای تمامی این چهار شبکه دارای یک منبع تأمین ماشین آلات هستند که در شرکت بهره برداری و نگهداری مرکزی قرار دارد.
2-2- معرفی شبکه آبیاری اصفهان
همانگونه که قبلا اشار ه شد شبکه آبیاری زاینده رود از نقطه نظر آبیاری به سه منطقه بزرگ تقسیم می گردد که از لحاظ مدیریت بهره برداری و نگهداری، مشکلات این سه ناحیه شبیه به یکدیگر می باشد.
ولی به دلیل موقعیت خاص منطقه دشت اصفهان مشکلات این قسمت به مراتب حادتر از سایر نقاط است . دو عامل اصلی این تمایز را به وجود آورده است . مسئله اول کمبود آب در این منطقه است . منبع اصلی تأمین آب در این ناحیه تونل کوهرنگ با حداکثر ظرفیت 35 متر مکعب بر ثانیه می باشد . این در حالی است که نیاز آبی اراضی تحت پوشش این قسمت به مراتب بیشتر از آب در دسترس است و این یک محدودیت بزرگ برای این منطقه به شمار می رود . بنابراین مدیریت بهره برداری و نگهداری در این ناحیه نقش مهمی را ایفا می نماید . عامل دوم چون سد انحرافی تاریک در نزدیکی سد زاینده رود واقع شده و از آنجا که به دلیل انباشته شدن رسوبات فراوان در پشت سد زاینده رود در هنگام تخلیه رسوبات در فصول غیر آبیاری(عملیات شاس ) رسوبات فراوانی به پایین دست منتقل شده و پشت بند انحرافی تاریک جمع می گردد و به هیچگونه تأسیساتی در محل این بند به منظور کنترل این رسوبات وجود ندارد و رسوبات فراوانی وارد شبکه می گردد . همچنین مسایل مربوط به نگهداری و بهره برداری و کنترل رسوب در این شبکه به مراتب نقش مهمتری نسبت به سایر مناطق شبکه دارد. البته لازم به ذکر است در مواردی کل شبکه آبیاری زاینده رود مدنظر قرار گرفته، زیرا شبکه آبیاری اصفهان جزئی از شبکه آبیاری زاینده رود بوده و نمی توان آن را جدا نمود. به عنوان مثال به منظور برآورد قیمت آب و بررسی مسایل اقتصادی باید کل شبکه و تأسیسات از قبیل سد زاینده رود و سدهای انحرافی را در نظر گرفت.
2-3- سابقه مطالعات و طراحی و اجرا
استان اصفهان و به طور خاص منط قه اصفهان از مناطق مستعد و حاصل خیز کشور می باشند . که امکانات توسعه اقتصادی آن بیش از سایر نقاط ممکن است. قبل از احداث شبکه این منطقه توسط رودخانه های زاگرس تغذیه می شده و کمبود منابع آبی در این منطقه نسبت به سایر نقاط مشهودتر بوده است از این رو است که اقدامات عمرانی از این منطقه آغاز گردیده است. وجود چنین وضعی باعث احداث استخرهای فراوان ذخیره آب شده بود به طوری که مساحت زیادی از زمین ها را اشغال کرده و موجب پایین رفتن سطح زیر کشت می شد . از طرف دیگر کمبود آب تأثیر فراوانی بر کشت واریته هایی از برنج می گذاشت که محصول با عملکرد کمی و کیفی نامناسبی همراه بود.
به طور کلی تا قبل از احداث شبکه آبیاری اکثر کشاورزان از کمبود آب رنج می برده اند و در نهایت نیز سود کمی از زراعتشان به دست می آوردند. با توجه به موارد فوق در سال 1335 سازمان برنامه و بودجه، مطالعات عمرانی این منطقه را به شرکت مهندسین مشاور سوگراه-کتها فرانسوی واگذار نمود که این شرکت مطالعات مقدماتی خود را در سال 1337 به پایان رساند و مطالعات تفصیلی یا مرحله دوم عمرانی ، در سالهای 1345 تا 1348 انجام و در حدود سال 1352 شروع و به ساخت و اجرای شبکه گردید و تقریبا تا سال 1356 به طول انجامید.
طراحی سد سفید رود، سد انحرافی تاریک، تونل و کانال کوهرنگ و همچنین شبکه آبیاری توسط همین شرکت صورت گرفت و اجرای این تأسیسات به جز شبکه آبیاری بر عهده پیمانکاران خارجی(فرانسه، آمریکا، اسراییل) بود.
2-4- ساختار اصلی شبکه آبیاری اصفهان
با مطالعات انجام گرفته توسط مشاور طرح، ایجاد سدهای ذخیره ای روی رودخانه های اصفهان به دو دلیل ممکن نبود . زیرا اولاً تعداد زیادی سد برای این منظور باید احداث می شد ، ثانیاً بستر مناسبی برای دریاچه این سدها وجود نداشت . از طرف دیگر با تو جه به منبع بالقوه یعنی رودخانه زاینده رود تصمیم به استفاده از آب این رودخانه برای تأمین آب اصفهان گرفته شد که این تصمیم دو مزیت داشت:
احتیاجات آبی منطقه رفع می شد.
موجب حاصلخیزی خاک منطقه نیز می گشت زیرا در آب رودخانه زاینده رود میزان زیادی مواد آهکی به صورت معلق وجود دارد که روی خاکهای اسیدی اصفهان اثر اصلاحی مؤثری می گذارد . بنابراین منبع اصلی تأمین آب اصفهان، سد زاینده رود است.
سد زاینده رود آب رودخانه زاینده رود را ذخیره نموده و جبران بی نظمی رژیم این رودخانه را می کند .
آبهای رها شده از سد زاینده رود به وسیله یک سد انحرافی در حدود 35 کیلومتری پایین دست آن به نام سد تاریک 16 کیلومتر به داخل شبکه اصفهان منحرف می شود . این امر توسط یک تونل آب بر به طور تقریبی نام تونل کوهرنگ صورت می گیرد، به طوری که تونل مذکور از زیر یک رشته کوه که دشت کوهرنگ را از دلتای زاینده رود جدا می سازد عبور می کند . از انتهای تونل کوهرنگ یک کانال اصلی در جهت شمال غربی کشیده شده (کانال کوهرنگ) و آب تحویلی از تونل را به کانالهای درجه یک می رساند . این کانال در واقع تغذیه کننده کانال های درجه یک دشت اصفهان می باشد.
2-5- وضعیت فعلی بهره برداری از شبکه آبیاری اصفهان
در حال حاضر در منطقه اصفهان توزیع آب آبیاری مناطق از طریق شبکة کانال های مدرن، تلفیقی و سنتی صورت می گیرد . محدوده شبکه مدرن ناحیه ای است که کل آب آنها توسط سیستم سد انحرافی تاریک و تونل و کانال کوهرنگ یا توسط سد و کانال تأمین می گردد .
به عبارت دیگر می توان گفت بخش های مدرن، بخش هایی هستند که تمام آب مورد نیاز آنها توسط یک کانال اصلی که از یکی از سدهای انحرافی تاریک، پسیخان، شاخرز آب می گیرند، تأمین می گردد.
قسمت های تلفیقی دارای منبع آب تلفیقی می باشند . این مناطق معمولاً در اطراف و حاشیه رودخانه هاقرار دارند . کانال کوهرنگ در طول مسیر خود بعضی از رودخانه ها را تغذیه می نماید . این آب به اضافه آبی که در رودخانه ها جریان دارد ، در پایین دست توسط سدهای بتنی کوچک و یا سدهای سنگی، گابیونی، چوبی و یا ایستگاههای پمپاژ احداث شده در کنار این رودخانه ها به اراضی حاشیهای رودخانه انتقال می یابد.
در مناطق سنتی کل آب مورد نیاز توسط رودخانه های کنترل نشده تأمین می گردد . این مناطق در ساحل چپ کانال کوهرنگ واقع در کوهپایه های اصفهان قرار دارند که برای آنها هیچگونه شبکه آبیاری مدرنی درنظر گرفته نشده است.
2-6- وضعیت فعلی نگهداری از شبکه آبیاری اصفهان
با توجه به امکانات و محدودیتها ی موجود ، توجه بیشتر مسئولین قسمت نگهداری به مسایل و مشکلات حاد وضروری بوده و نسبت به رفع آن اقدام می نمایند و تا هنگامی که مشکلی به وجود نیاید عملیات خاصی به منظور نگهداری انجام نمی گیرد.
وجود کانال ها و زهکشهای پر از رسوب و علف های هرز و همچنین دریچه ها و تأسیسات مستهلک شده و از کار افتاده از مسایل و مشکلات بارزی است که در تمام نقاط شبکه دیده می شود . ولی همانطوری که گفته شد تا مشکل جدی و مشکل آفرینی در یکی از نواحی بوجود نیاید نسبت به رفع این کاستی ها اقدامی صورت نمی‌گیرد.
3- بحث و نتایج
موارد بسیاری به عنوان مشکلات بهره برداری شبکه شناسایی و بررسی شده است که در این قسمت به طور خلاصه به مهمترین آنها اشاره خواهد شد. مابقی مشکلات به صورت موردی اشاره خواهد شد.
3-1- کمبود منابع آبی و عدم تطبیق نیاز آبی سطح زیر کشت با منابع آبی موجود
محصول آبی منطقه لنجان اصفهان برنج بوده وبه عبارت دیگر می توان گفت این منطقه دارای الگوی کشت تک محصولی است . همچنین نیاز آبی برنج که در منطقه لنجان کاشت می شود شامل تبخیر و تعرق، نفوذ آب به طبقات پایینتر زمین، آماده سازی زمین و خزانه کاری نشاها می شود . براساس نیازهای آبی ذکر شده اگر فرض شود شبکه آبیاری در تمام فصل آبیاری با ظرفیت تعیین شده خود کار کند ، با توجه به آمار و ارقام محاسبه شده ملاحظه می‌گردد که این شبکه در بعضی از ماه های فصل آبیاری با کمبود آب مواجه است و از کل آب مورد نیاز آبیاری 76 درصد آن تأمین خواهدشد.
الف- وجود برنامه نوبت بندی آب در کانال های درجه یک
عدم تطابق منابع آبی با نیازها باعث نوبت بندی آب در شبکه آبیاری شده است که این برنامه نوبت بندی مختص کانال های درجه یک بوده و پس از برقراری جریان، مدت زمان زیادی طول می کشد تا جریان از نقطه آبگیری تا مزارع و کرتها برقرار شود . بدیهی ا ست با اجرای این برنامه برقراری یک جریان دایمی در کرتها قابل اجرا نیست که این موضوع مستقیماً روی عملکرد محصول تأثیر می گذارد و باعث کاهش آن می گردد.
ب- عدم اجرای کامل طرح های ارائه شده توسط مشاور طرح
که شامل موارد زیر می شود :
1- عدم ساخت ادامه کانال سمت چپ سنگر به منظور تأمین منبع آبی جدید منطقه اصفهان.
2- عدم اجرای الگوی کشت ارائه شده توسط مشاور طرح.
3- عدم اجرای طرح های سیستم تحت فشار در نظر گرفته شده توسط مشاور.
بدیهی است که عدم اجرای این طرح ها باعث به وجود آمدن مشکلاتی در شبکه می شود.
ج-عدم اجرای شبکه آبیاری فرعی(درجه سه و چهار)
در شبکه آبیاری اصفهان آب پس از ورود به کانال های درجه دو ، ب وسیله آبگیرهای موجود در روی این کانال به کشاورزان تحویل داده می شود و به علت عدم وجود کانال های فرعی کشاورزان اقدام به احداث نهرهای خاکی کرده اند که این اقدام مشکلاتی همچون تلفات زیاد آب، نامنظم شدن کرت ها را شامل می شود. مشکلات عمده دیگری نیز وجود دارد که به صورت موردی به آنها اشاره می شود.
عدم استفاده صحیح از تجهیزات و تاسیسات
تجاوز به حریم کانال ها
احداث آبگیرهای غیرمجاز
فقدان ابنیه حفاظتی و جانپناه
نشت آب از کانال ها
وجود مشکلات فرهنگی و اجتماعی
عدم وجود سیستم های نظارتی و جمع آوری اطلاعات به روز
عدم تهیه گزارش نحوه عملکرد سیستم
3-2-بررسی مشکلات نگهداری
در امر نگهداری شبکه نیز مشکلات عدیده ای وجود دارد که در این قسمت به برخی از آنها اشاره می شود:
الف - انباشتگی رسوبات در کانالها و عدم لایروبی آنها
رسوبگذاری در کانالهای آبیاری بخصوص در کانال هایی که به صورت پیش ساخته هستند از عمده ترین مشکلاتی است که این شبکه با آن درگیر است . به علت جمع شدن رسوبات در پشت سد زاینده رود و تخلیه آن در خارج از فصل آبیاری این رسوبات به تدریج به داخل تونل کوهرنگ منحرف شده و سپس وارد شبکه آبیاری اصفهان می گردد که در نهایت عدم لایروبی آنها باعث به وجود آمدن مشکلات فراوانی در شبکه می شود.
ب-عدم رسیدگی کافی به دریچه های آبگیری کانال ها
به دلیل عدم روغنکاری و رنگ آمیزی به موقع دریچه های موجود در شبکه که از نوع دریچه های مدول نیرپیک می باشند، اکثر این دریچه ها زنگ زده، پوسیده و از کار افتاده است و قابلیت کنترل جریان خروجی را ندارند. ضمن آنکه قدرت آب بندی را نداشته و موجب تلفات آب می شوند.
ج-رشد علف های هرز در کانال ها
تجمع علف های هرز سبب جلوگیری از ایجاد سرعت لازم آب در کانال ها می گردد و رسوب گذاری در کانال ها را به همراه دارد . وجود این علف های هرز نه تنها باعث مشکلات کشاورزی می گردد(جمع شدن حشرات و تکثیر بذرهای آنها) بلکه در سیستم توزیع آب مشکلات فراوانی را ایجاد می نماید.
همچنین می توان به مشکلات دیگری نیز اشاره کرد نظیر :
نامناسب بودن وضعیت جاده سرویس کانال ها
عدم وجود برنامه منظم نگهداری
عدم ارزیابی سیستم نگهداری از شبکه آبیاری و تهیه گزارش عملیات نگهداری
4- نتایج:
پس از شناخت مشکلات و بررسی مسایل مربو ط به بهره برداری و نگهداری شبکه حال می بایست به رفع آنها اقدام شود . بدین منظور توصیه هایی جهت بهبود وضعیت بهره برداری و نگهداری ارائه شده است که به صورت موردی به آنها اشاره می شود.
- ارائه توصیه هایی به منظور بهبود وضعیت بهره برداری:
تامین منبع آبی جدید از طریق ادامه دادن کانال سمت چپ سنگر و ایجاد شبکه آبیاری تکمیلی
ایجاد یک بانک اطلاعاتی کامل در مورد شبکه آبیاری
تهیه گزارش های کامل از نحوه عملکرد سیستم
نشت یابی کانال ها و تعویض لاستیک های آببندی کانال های پیش ساخته
مرمت و بازسازی کلیه دریچههای آبگیر
ایجاد ابنیه های حفاظتی در نقاط حساس و شبکه آبگیر در ابتدای سیفونها
تعدیل الگوی کشت موجود و تطابق آن با الگوی کشت ارائه شده
ایجاد سیستمهای تحت فشار در مناطقی که محصولاتی غیر از برنج کاشته می شود
جلوگیری از قطعه قطعه شدن اراضی توسط زراعین و همچنین بر نامه ریزی جه ت یکپارچه شدن اراضی
استفاده صحیح از تجهیزات و تاسیسات موجود
- ارائه توصیه هایی به منظور بهبود وضعیت نگهداری:
رسوب زدایی و لایروبی منظم کانالها
مبارزه با علفهای هرز اطراف و داخل کانالها
شن ریزی و مرمت جاده سرویسها موجود در شبکه
تهیه گزارشهای کامل از نجوه عملکرد سیستم
با جمع بندی نتایج و توصیه های ارایه شده، دو توصیه زیر در اولویت اول قرار دارند و می بایست در ابتدا به آنها پرداخته شود :
-جلوگیری از قطعه قطعه شدن اراضی و یکپارچه کردن آنها
-تأمین منبع آبی جدید از طریق ادامه دادن کانال سمت چپ سنگر که با انجام گرفتن تمامی
موارد ذکر شده شبکه آبیاری موجود به مرحله ایده آل از نظر اجرا خواهد رسید.
5- مراجع:
1- محمدرضا نجفی، حسن رحیمی، محمدکاظم سیاهی، "تحقیق و بررسی مسائل و مشکلات بهره برداری و مدیریت شبکه های آبیاری زاینده رود"، 1385، کنفرانس منابع آب
2- دفتر تحقیقات و معیارهای فنی وزارت نیرو، 1368 ، دستورالعمل اجرایی خدمات بهره برداری و نگهداری شبکه های آبیاری و زهکشی ، نشریه شماره 3
چکیده :
ناهماهنگی اقلیمی و هیدرولوژیکی در بسیاری از نقاط دنیا لزوم استفاده از آبیاری مزارع و احداث شبکه های آبیاری و زهکشی را ایجاب می نماید . احداث سیستم های آبیاری پیچیده احتیاج به سرمایه گذاریهای قابل ملاحظه ای دارد که هزینه های هنگفتی را به دولت و استفاده کنندگان آن تحمیل می نماید . بنابراین برای دستیابی به منافع معقول، به مدیریتی جدی و کوشا در امور بهره برداری و نگه داری احتیاج است.
نظر به اینکه بیشترین توجه متخصصین طرح های توسعه منابع آب به سرمایه گذاری در احداث سدها و شبکه آبیاری و زهکشی‌های و خطوط انتقال آب معطوف می باشد. وکمتر به بحث بهره برداری و نگهداری، تعمیرات پیشگیرانه و بهسازی و مقاوم سازی لایه ای و سطحی طرح های اجرا شده ، پرداخته شده است.
در این مقاله به بررسی مشکلات موجود و روشهای بهره برداری، نگهداری، بهسازی، تعمیرات پیشگیرانه و مقاوم سازی شبکه های آبیاری و زهکشی پرداخته شده است و با مطالعه موردی شبکه آبیاری و زهکشی دشت اصفهان و رودخانه زاینده رود از پرداخته شده و سپس به ارائه راه حل و راهکارهای مفیدی در هایی جهت بهبود وضعیت بهره برداری و نگهداری ارائه شده است.
کلمات کلیدی: مدیریت نگهداری، شبکه های آبرسانی، تعمیرات، بهسازی
1- مقدمه:
امروزه نقش آب به عنوان یک ماده حیاتی و کلیدی برای تامین شرایط توسعه پایدار در سطوح ملی، منطقه ای و بین المللی مطرح می باشد . بنابراین برای داشتن یک زندگی سالم و امنیت غذایی نسل های حاضر و آینده، حفاظت از منابع آب شیرین و مدیریت صحیح و منطقی این منابعِ محدود یک امر اجتناب ناپذیر می باشد.
بخش عمده کشور ایران، به علت موقعیت جغرافیایی و اقلیمی خود در زمره مناطق خشک و نیمه خشک جهان محسوب شده و با محدودیت و کمبود آب مواجه است . در این راستا لزوم استفاده از سیستمهای آبیاری و احداث شبکه های آبیاری و زهکشی در بخش های مختلف صنعت ، انتقال آب شرب، بهداشتی و همچنین کشاورزی که عمده ترین مصرف کننده منابع آب شیرین می باشد، امری ضروری و حیاتی تلقی می شود.
طی سالیان اخیر توجه بیشتر دست اندرکاران طرح های توسعه منابع آب به سرمایه گذاری جهت احداث سدها و شبکه آبیاری و زهکشی های جدیدو خطوط انتقال ، کانال های آبرسانی، کالورت ها، ایندکسهای سطحی، تونلهای تحت فشار و غیر تحت فشار بوده و به بحث بهره برداری و نگهداری و تعمیرات پیشگیرانه و همچنین بهسازی و مقاوم سازی لایه ای و سطحی طرح های اجرا شده ،پرداخته نشده است.
شبکه آبیاری زاینده رود استان اصفهان که یکی از بزرگترین شبکه های آبیاری در کشور می باشد، که هم اکنون گریبانگیر مسایل فراوانی در زمینه امورتعمیرات، نیاز بهسازی و بهره برداری و نگهداری است . به همین علت مهمترین هدف این طرح که رساندن آب مورد نیاز اراضی به مقدار کافی و با کیفیت مناسب بوده، به طور کامل بدست نیامده است.
از اینرو در این تحقیق سعی بر آن است که مسایل و مشکلات بهره برداری و نگهداری شبکه آبیاری زاینده رود استان اصفهان بررسی و تاحد امکان راهکارها و توصیه هایی به منظور اصلاح شبکه ارایه شود.
2- اهمیت موضوع:
ناهماهنگی اقلیمی و هیدرولوژیکی در بسیاری از نقاط دنیا لزوم استفاده از آبیاری مزارع و احداث شبکه های آبیاری را ایجاب می نماید . احداث سیستم های آبیاری پیچیده احتیاج به سرمایه گذاریهای قابل ملاحظه ای دارد که هزینه های هنگفتی را به دولت و استفاده کنندگان آن تحمیل می نماید . بنابراین برای دستیابی به منافع معقول، به مدیریتی جدی و کوشا در امور بهره برداری و نگه داری احتیاج است تا اولاً اهداف اقتصادی و اجتماعی پروژه به دست آید، ثانیا منافع حاصله از پروژه به صورتی باشد که بتو اند هزینه های بهره برداری و نگه داری را کاملاً بپوشاند.
امروزه نقش آب به عنوان یک ماده اساسی و کلیدی برای تامین شرایط توسعه پایدار در سطوح بین المللی، منطقه ای و ملی مطرح است و جامعه جهانی به این نتیجه رسیده که استمر ار زندگی سالم و امنیت غذایی نسل های حاضر و آینده در گرو حفاظت از منابع آب شیرین و مدیریت صحیح و منطقی این منابع محدود است.
بخش عمده کشور ایران، به علت موقعیت جغرافیایی و اقلیمی خود در زمره مناطق خشک و نیمه خشک جهان محسوب شده و با محدودیت و کمبود آب مواجه است . با نگرشی بیشتر و عمیق تر به این مسئله وجود ارتباطات مدیریت بهره برداری و نگهداری از منابع آب امری اجتناب ناپذیر می‌باشد.
طی سالیان اخیر در کشور بدون توجه به مسایل اقتصادی، اجتماعی، اقلیمی و ... پروژه هایی تهیه و اجرا گردیده که متناسب با شرایط منطقه نبوده است . و بیشتر توجه مسئولین امر، انجام سرمایه گذاری در جهت احداث سدها و شبکه های آبیاری و زهکشی جدید می با شد و به مسئله بهره برداری و نگه داری طرح های اجرا شده، آن چنانکه باید توجه نشده است.
بهره برداری مطلوب زمانی حاصل می شود که سرمایه گذاری های انجام شده به نحو احسن مورد استفاده قرار گیرند و علاوه بر هزینه های جاری، هزینه های سرمایه گذاری را نیز جایگزین نماید تا پس از استهلاک کامل شبکه مجدداً بتوان تأسیسات جدیدی را جایگزین نمود.
شبکه آبیاری زاینده رود اصفهان که بزرگترین شبکه آبیاری ایران می باشد ، متأسفانه گریبانگیر مشکلات و مسایل فراوانی در زمینه امور بهره برداری و نگهداری است.
این شبکه با توجه به وسعت زیادش از نظر مدیریتی به چهار شبکه کوچکتر تقسیم شده که هر کدام دارای تشکیلات مجزایی می باشد . شبکه آبیاری اصفهان واقع در غرب استان اصفهان همانند سایرشبکه های آبیاری زاینده رود دارای مشکلات بهره برداری و نگه داری است و حتی می توان گفت که مسایل این شبکه حادتر از سایر نقاط شبکه آبیاری زاینده رود می باشد.
در حال حاضر علی رغم گذشت بیش از چند دهه از ساخت کانالها و ابنیه مربوط به این شبکه، مشکلاتی از نظر کنترل و تنظیم سطح آب و آبگیری مزارع وجود دارد . همچنین رسوب گذاری در کانالها و زهکشها مشکلاتی را برای تقسیم و توزیع بهینه آ ب بوجود آورده است و علی رغم سرمایه گذاری های هنگفتی که برای احداث سد زاینده رود و این شبکه آبیاری شده ، مهمترین هدف این طرح که رساندن آب مورد نیاز اراضی به مقدار کافی بوده، به طور کامل بدست نیامده است.
از اینرو در این تحقیق سعی بر آن است که مسایل بهره برداری و نگهداری شبکه را بررسی و تحلیل نموده و تا حد امکان توصیه هایی به منظور اصلاح آنها ارایه شود.
لذا با توجه به مشکلات مذکور شبکه، اهداف این تحقیق را به طور خلاصه می توان به صورت زیر بیان نمود:
1. مطالعه و بررسی پتانسیل های آبی موجود در منطقه
2. مطالعه و بررسی کلیه مسایل و مشکلات بهره برداری و نگهداری فعلی شبکه
3. مطالعه و بررسی نحوه ارایه خدمات اداری و پرسنلی و همچنین تجهیزات و ماشین آلات مورد نیاز
4. مطالعه و بررسی مشکلات اقتصادی بخش بهره برداری و نگهداری
5. بررسی الگوهای مدیریت بهره برداری
در ایران به دلیل عدم توجه کافی به این موضوع تحقیقات چندانی صورت نگرفته است . البته در سال 1368 توسط دفتر تحقیقات وزارت نیر و نشریه ای تحت عنوان دستورالعمل های اجرایی خدمات بهره برداری و نگهداری از شبکه های آبیاری و زهکشی منتشر شد.
در سال 1985 میلادی نشریه ای توسط فائو تحت عنوان سازماندهی بهره برداری و نگهداری طرح های آبیاری به چاپ رسید . همچنین بانک جهانی نیز در سال 1989 نشریه ای با عنوان برنامه ریزی مدیریت بهره برداری و نگهداری سیستم های آبیاری زهکشی منتشر کرد.
در زمینه استفاده از چند شاخص برای ارزیابی بهتر فونتان و همکاران(1999) سیستم توزیع آب مطالعاتی انجام داده اند که این شاخص ها را بر روی یک شبکه آبیاری در جنوب مرکزی کلرادو آزمایش کردند . استفاده از این شاخص، می تواند در زم ینه کا هش تلفات انتقال، افزایش راندمان های کاربرد و گزینش اولویت های برنامه تخصیص آب، مؤثر باشد.
تحقیقاتی در زمینه نقش اطلاعات در بهره برداری و نگهداری از سیستم های آبیاری توسط ربرتسن و همکاران صورت گرفت که نتایج حاصل از آن نشان می دهد اطلاعات اراضی مستقیماً روی عملیات بهره برداری و نگهداری تاثیر می گذارد و باعث تسهیل این عملیات می شود.
بر روی سیستم های بهره برداری از کانال های بزرگ داس و همکاران(1994) ، روی شبکه آبیاری فیتسانلوک در شمال تایلند تحقیقاتی را انجام دادند و یکی از دلایل مهم ضعیف بودن عملکرد سیستمهای آبیاری در جنوب آسیا را فقدان یک سیستم بهره برداری صحیح و منظم در کانال های اصلی عنوان کردند.
همچنین اوآد و سامپس (1995) بهبود عملکرد مدیریت آبیاری در جنوب شرقی پاکستان را بررسی نمودند که در این تحقیق به منظور بررسی شاخص های مدیریتی از روش تحلیل میانگین درجه اختلافها استفاده کردند که این معیار نتایج مطلوبی را مشخص نمود.
2- مواد و روشها
در این قسمت ابتدا دو پارامتر بهره برداری و نگهداری را تعریف نموده و سپس مراحل بهره بردا ری ونگهداری شبکه به اختصار بیان خواهد شد.
بهره برداری شبکه :
خدمات مستمری که به منظور استفاده بهینه از سیستم های آبگیری، انتقال و توزیع آب برای دستیابی به برنامه توزیع سالیانه آب در اراضی زیر پوشش شبکه و همچنین جمع‌آوری و تخلیه روان آبها و زه آبها در طول عمر مفید پیش بینی شده شبکه و در مقابل دریافت آب بها صورت می گیرد، خدمات بهره برداری از شبکه های آبیاری و زهکشی نامیده می شود.
نگهداری شبکه :
خدمات نگهداری شبکه های آبیاری و زهکشی عبارت است از انجام عملیات مستمری از قبیل بازرسی، تعمیرات، لایروبی، تدارک مصالح و ماشین آلات و تجهیزات ایمنی و حفاظتی که امکان بهره برداری مناسب از تأسیسات شبکه را در طول عمر مفید آن فراهم می آورد.
به طور کلی در هر شبکه آبیاری سه دسته عملیات نگهداری وجود دارد:
1. عملیات نگهداری مستمر یا منظم : شامل یک سلسله عملیات نگهداری و تعمیراتی به منظور بهره برداری رضایت بخش از شبکه می باشد.
2. عملیات نگهداری خاص : شامل جبران خسارات ناشی از حوادث غیر مترقبه نظیر سیل، زلزله و غیره می باشد.
3 عملیات نگهداری متفرقه: شامل هرگونه عملیات لازم برای جلوگیری از تلفات آب، حفظ نهرها ،مخازن و سازه‌های فنی می باشد.
با توجه به تعریف مذکور، عملیات نگهداری شبکه های آبیاری و زهکشی ارتباط نزدیکی با عملیات بهره برداری داشته و در جهت بهبود آن می باشد. برای نیل به هدف بهره برداری بهینه و همچنین نگهداری صحیح از شبکه، مراحل زیر باید در نظر گرفته شود:
1. اجرای دستورالعمل های بهره برداری از شبکه های آبیاری و زهکشی : بازدهی مناسب پروژه های آبیاری و زهکشی فقط با برنامه ریزی صحیح بهره برداری میسر است . بنابراین برای رسیدن به اهداف بهره برداری بهینه نیاز به دستورالعمل های صحیح و منطقی می باشد.
دستورالعمل های بهره برداری از شبکه شامل چهار بخش اصلی می باشد:
* کنترل و تخصیص منابع آب
* کنترل و توزیع منابع آب
* تجدید نظر و به هنگام نمودن دستور العمل های بهره برداری
* ارزیابی و مقایسه برنامه بهره برداری پیش بینی شده با عملکرد سالیانه
بعد از انجام چهار بخش فوق ، مطالب را جمع بندی نموده و یک گزارش سالیانه به همراه تحلیل نتایج تهیه و همچنین درآمد و هزینه های سالیانه بهره برداری برآورد می شود.
2. اجرای دستور العمل های نگهداری از شبکه های آبیاری و زهکشی : عملیات نگهداری شبکه های آبیاری و زه کشی ارتباط نزدیک با عمل یات بهره برداری داشته و در جهت بهبود آن و اصلاح و مرمت شبکه ها صورت می پذیرد.
دستورالعمل های نگهداری از شبکه شامل سه بخش اصلی می باشد:
الف- تهیه برنامه اجرای عملیات : برنامه عملیات نگهداری باید به صورتی تهیه گردد که در امربهره‌برداری وقفه‌ای ایجاد نگردد و با توجه به شرایط منطقه قابل اجرا باشد.
ب- اجرای عملیات نگهداری: اجرای عملیات نگهداری و تعمیرات اصولا بستگی به ویژگی ها وشرایط محلی دارد . همچنین برنامه ریزی درست به ویژه در اجرای عملیات نگهداری دارای اهمیت بسزایی می‌باشد.
ج- ارزیابی و تهیه د ستورالعمل های جدید : که این بخش خود شامل دو قسمت ارزیابی و مقایسه برنامه نگهداری و به هنگام نمودن دستورالعملها می شود.
بعد از انجام مراحل فوق گزارش سالیانه تهیه و نتایج آن تحلیل و تفسیر می شود.
3. تعیین پرسنل بهره برداری و نگهداری و مشخص نمودن وظایف آنها : ارتب اط فیزیکی بین افراد یک سازمان را سیستم پرسنلی می نامند . ساختار سازمانی یک سازمان وظایف کارکنان آن را مشخص کرده و مسئولیت ها و اختیارات را در رده های مختلف تعیین می نماید.
معمولا در این راستا سازمانی موفق تر است که هر کدام از کارمندان آن به وظایف خود آشنایی و شناخت کافی داشته باشد و برای آنکه یک ساختار سازمانی کارآیی داشته باشد باید هر چند وقت یک بار مورد تجدید نظر قرار گیرد. این عمل بر اساس ارزیابی ها توسط مدیریت انجام می گیرد.
تشکیلات مورد نیاز یک شرکت بهره برداری شامل موارد ذیل می باشد:
1- هیئت مدیره: اولین نیاز یک بهر ه برداری و نگهداری موفق ، داشتن افراد کاردان و توانامی‌باشد . به همین منظور می بایست یک هیئت مدیره متشکل از افراد مجرب به نمایندگی از طرف افراد مشترک المنافع انتخاب شود.
2- مدیر عامل قسمت بهره برداری و نگهداری شبکه : شخصی که برای سطوح بالای مدیریت انتخاب می شود، می بایست آموزش کافی دیده باشد تا سرمایه عظیمی که در آن هزینه گردیده به نحو مطلوب اداره نماید.
3- معاون فنی شبکه : یک معاون خوب عضوی ضروری است که وظیفه ارتباطی بسیار مهمی را در اجرای عملیات بهره برداری و نگهداری به عهده دارد.
4- مسئولین واحدهای عمرانی : برای واحدهای عمرا نی مختلف با توجه به نوع واحد میبایست از افراد با سابقه در آن زمینه کاری استفاده نمود.
5- ماشین آلات مورد نیاز عملیات بهره برداری و نگهداری : آبیاری عملی است که با طبیعت ارتباط دارد به طوری که گستره وسیعی از علوم و دستا وردهای تکنولوژی در آن کاربرد دارد. با توجه به تعریف مذکور، عملیات نگهداری شبکه های آبیاری و زهکشی ارتباط نزدیکی با عملیات بهره برداری داشته و در جهت بهبود آن می‌باشد.
برای نیل به هدف بهره برداری بهینه و همچنین نگهداری صحیح از شبکه، مراحل زیر باید در نظرگرفته شود:
1 اجرای دستورالعمل های بهره برداری از شبکه های آبیاری و زهکشی : بازدهی مناسب پروژه های آبیاری و زهکشی فقط با برنامه ریزی صحیح بهره برداری میسر است . بنابراین برای رسیدن به اهداف بهره برداری بهینه نیاز به دستورالعمل های صحیح و منطقی می باشد. دستورالعمل های بهره برداری از شبکه شامل چهار بخش اصلی می باشد:
* کنترل و تخصیص منابع آب
* کنترل و توزیع منابع آب
* تجدید نظر و به هنگام نمودن دستور العمل های بهره برداری
* ارزیابی و مقایسه برنامه بهره برداری پیش بینی شده با عملکرد سالیانه
بعد از انجام چهار بخش فوق ، مطالب را جمع بندی نموده و یک گزارش سالیانه به همراه تحلیل نتایج تهیه و همچنین درآمد و هزینه های سالیانه بهره برداری برآورد می شود.
2 اجرای دستور العمل های نگهداری از شبکه های آبیاری و زهکشی : عملیات نگهداری شبکه های آبیاری و زهکشی ارتباط نزدیک با عملیات بهره برداری داشته و در جهت بهبود آن و اصلاح و مرمت شبکه ها صورت می‌پذیرد.
دستورالعمل های نگهداری از شبکه شامل سه بخش اصلی می باشد:
* تهیه برنامه اجرای عملیات : برنامه عملیات نگهداری باید به صورتی تهیه گردد که در امربهره برداری وقفه‌ای ایجاد نگردد و با توجه به شرایط منطقه قابل اجرا باشد.
* اجرای عملیات نگهداری: اجرای عملیات نگهداری و تعمیرات اصولا بستگی به ویژگی ها و شرایط محلی دارد . همچنین برنامه ریزی درست به ویژه در اجرای عملیات نگهداری دارای اهمیت بسزایی می باشد.
* ارزیابی و تهیه دستورالعمل های جدید : که این بخش خود شامل دو قسمت ارزیابی و مقایسه برنامه نگهداری و به هنگام نمودن دستورالعملها می شود.
بعد از انجام مراحل فوق گزارش سالیانه تهیه و نتایج آن تحلیل و تفسیر می شود.
3 تعیین پرسنل بهره برداری و نگهداری و مشخص نمودن وظایف آنها : ارتب اط فیزیکی بین افراد یک سازمان را سیستم پرسنلی می نامند . ساختار سازمانی یک سازمان وظایف کارکنان آن را مشخص کرده و مسئولیت ها و اختیارات را در رده های مختلف تعیین می نماید.
معمولا در این راستا سازمانی موفق تر است که هر کدام از کارمندان آن به وظایف خود آشنایی و شناخت کافی داشته باشد و برای آنکه یک ساختار سازمانی کارآیی داشته باشد باید هر چند وقت یک بار مورد تجدید نظر قرار گیرد. این عمل بر اساس ارزیابی ها توسط مدیریت انجام می گیرد.
تشکیلات مورد نیاز یک شرکت بهره برداری شامل موارد ذیل می باشد:
1) هیئت مدیره: اولین نیاز یک بهر ه برداری و نگهداری موفق ، داشتن افراد کاردان و توانا می باشد . به همین منظور می بایست یک هیئت مدیره متشکل از افراد مجرب به نمایندگی از طرف افراد مشترک المنافع انتخاب شود.
2) مدیر عامل قسمت بهره برداری و نگهداری شبکه : شخصی که برای سطوح با لای مدیریت انتخاب می شود، می بایست آموزش کافی دیده باشد تا سرمایه عظیمی که در آن هزینه گردیده به نحو مطلوب اداره نماید.
3) معاون فنی شبکه : یک معاون خوب عضوی ضروری است که وظیفه ارتباطی بسیار مهمی را در اجرای عملیات بهره برداری و نگهداری به عهده دارد.
4) مسئولین واحدهای عمرانی : برای واحدهای عمرا نی مختلف با توجه به نوع واحد میبایست از افراد با سابقه در آن زمینه کاری استفاده نمود.
5) ماشین آلات مورد نیاز عملیات بهره برداری و نگهداری : آبیاری عملی است که با طبیعت ارتباط دارد به طوری که گستره وسیعی از علوم و دستاوردهای تکنولوژی در آن کاربرد دارد . بدین منظور بهره گیری از ماشین‌آلات مناسب برای انجام عملیات بهره برداری و نگهداری امری اجتناب ناپذیر است.
6) هزینه های بهره برداری و نگهداری :هزینه های بهره برداری و نگهداری شبکه های آبیاری هزینه هایی هستند که پس از اجرای یک طرح و انجام سرمایه گذاری های اولیه در طول بهره برداری از آن طرح به وجود می آیند . باید توجه داشت که برآورد دقیق هزینه های نگهداری و بهره برداری نقش مهمی در ارزیابی و نظارت بر مدیریت دارد.
2-1- معرفی شبکه آبیاری دشت اصفهان
از نقطه نظر آبیاری استان اصفهان را می توان به سه منطقه بزرگ تقسیم نمود:
1-اصفهان یا استان اصفهان غربی
2-منطقه سمت چپ زاینده رود یا استان اصفهان مرکزی
3-منطقه سمت راست زاینده رود یا استان اصفهان شرقی
منبع اصلی تأمین آب این مناطق سد زاینده رود است . در پایین دست سد زاینده رود ابتدا سد انحرافی تاریک برای انحراف آب رها شده از سد زاینده رود به منطقه اصفهان قرار دارد و بعد از سد انحرافی تاریک، سد انحرافی سنگر واقع شده که این سد دارای دو دهانه آبگیر در ساحل راست و ساحل چپ می باشد . دهانه آبگیر ساحل راست به وسیله کانال سمت راست سنگر استان اصفهان شرقی را تغذیه می کند و دهانه آبگیر سمت چپ به وسیله کانال سمت چپ سنگر استان اصفهان مرکزی را تغذیه می نماید . ضمناً از آب رودخانه های ایکه از کوه های البرزسرچشمه می گیرند نیز در آبیاری مناطق استفاده می گردد . همچنین بند انحرافی کوچکی در روی رودخانه زاینده رود در نزدیکی سد تاریک به نام بند گله رود قرار دارد که به منظور تغذیه قسمتی از گیلان مرکزی در نظرگرفته شده است.
متأسفانه به دلیل مشکلات اقتصادی به وجود آمده عملیات اجرای تمامی واحدهای عمران ی انجام نیافته است. از لحاظ فعالیت های بهره برداری و نگهداری شبکه آبیاری زاینده رود به چهار شبکه کوچکتر که عبارتند از:
شبکه آبیاری تالش، شبکه آبیاری اصفهان، شبکه آبیاری شرق استان اصفهان و شبکه آبیاری مرکزی تقسیم بندی می شود به طوری که هر کدام دارای مدیر مجزایی است و این مدیران مسئول ناحیه مربوط به خود می باشند.
از نظر وضعیت ماشین آلات، به علت مشکلات عدیده ای تمامی این چهار شبکه دارای یک منبع تأمین ماشین آلات هستند که در شرکت بهره برداری و نگهداری مرکزی قرار دارد.
2-2- معرفی شبکه آبیاری اصفهان
همانگونه که قبلا اشار ه شد شبکه آبیاری زاینده رود از نقطه نظر آبیاری به سه منطقه بزرگ تقسیم می گردد که از لحاظ مدیریت بهره برداری و نگهداری، مشکلات این سه ناحیه شبیه به یکدیگر می باشد.
ولی به دلیل موقعیت خاص منطقه دشت اصفهان مشکلات این قسمت به مراتب حادتر از سایر نقاط است . دو عامل اصلی این تمایز را به وجود آورده است . مسئله اول کمبود آب در این منطقه است . منبع اصلی تأمین آب در این ناحیه تونل کوهرنگ با حداکثر ظرفیت 35 متر مکعب بر ثانیه می باشد . این در حالی است که نیاز آبی اراضی تحت پوشش این قسمت به مراتب بیشتر از آب در دسترس است و این یک محدودیت بزرگ برای این منطقه به شمار می رود . بنابراین مدیریت بهره برداری و نگهداری در این ناحیه نقش مهمی را ایفا می نماید . عامل دوم چون سد انحرافی تاریک در نزدیکی سد زاینده رود واقع شده و از آنجا که به دلیل انباشته شدن رسوبات فراوان در پشت سد زاینده رود در هنگام تخلیه رسوبات در فصول غیر آبیاری(عملیات شاس ) رسوبات فراوانی به پایین دست منتقل شده و پشت بند انحرافی تاریک جمع می گردد و به هیچگونه تأسیساتی در محل این بند به منظور کنترل این رسوبات وجود ندارد و رسوبات فراوانی وارد شبکه می گردد . همچنین مسایل مربوط به نگهداری و بهره برداری و کنترل رسوب در این شبکه به مراتب نقش مهمتری نسبت به سایر مناطق شبکه دارد. البته لازم به ذکر است در مواردی کل شبکه آبیاری زاینده رود مدنظر قرار گرفته، زیرا شبکه آبیاری اصفهان جزئی از شبکه آبیاری زاینده رود بوده و نمی توان آن را جدا نمود. به عنوان مثال به منظور برآورد قیمت آب و بررسی مسایل اقتصادی باید کل شبکه و تأسیسات از قبیل سد زاینده رود و سدهای انحرافی را در نظر گرفت.
2-3- سابقه مطالعات و طراحی و اجرا
استان اصفهان و به طور خاص منط قه اصفهان از مناطق مستعد و حاصل خیز کشور می باشند . که امکانات توسعه اقتصادی آن بیش از سایر نقاط ممکن است. قبل از احداث شبکه این منطقه توسط رودخانه های زاگرس تغذیه می شده و کمبود منابع آبی در این منطقه نسبت به سایر نقاط مشهودتر بوده است از این رو است که اقدامات عمرانی از این منطقه آغاز گردیده است. وجود چنین وضعی باعث احداث استخرهای فراوان ذخیره آب شده بود به طوری که مساحت زیادی از زمین ها را اشغال کرده و موجب پایین رفتن سطح زیر کشت می شد . از طرف دیگر کمبود آب تأثیر فراوانی بر کشت واریته هایی از برنج می گذاشت که محصول با عملکرد کمی و کیفی نامناسبی همراه بود.
به طور کلی تا قبل از احداث شبکه آبیاری اکثر کشاورزان از کمبود آب رنج می برده اند و در نهایت نیز سود کمی از زراعتشان به دست می آوردند. با توجه به موارد فوق در سال 1335 سازمان برنامه و بودجه، مطالعات عمرانی این منطقه را به شرکت مهندسین مشاور سوگراه-کتها فرانسوی واگذار نمود که این شرکت مطالعات مقدماتی خود را در سال 1337 به پایان رساند و مطالعات تفصیلی یا مرحله دوم عمرانی ، در سالهای 1345 تا 1348 انجام و در حدود سال 1352 شروع و به ساخت و اجرای شبکه گردید و تقریبا تا سال 1356 به طول انجامید.
طراحی سد سفید رود، سد انحرافی تاریک، تونل و کانال کوهرنگ و همچنین شبکه آبیاری توسط همین شرکت صورت گرفت و اجرای این تأسیسات به جز شبکه آبیاری بر عهده پیمانکاران خارجی(فرانسه، آمریکا، اسراییل) بود.
2-4- ساختار اصلی شبکه آبیاری اصفهان
با مطالعات انجام گرفته توسط مشاور طرح، ایجاد سدهای ذخیره ای روی رودخانه های اصفهان به دو دلیل ممکن نبود . زیرا اولاً تعداد زیادی سد برای این منظور باید احداث می شد ، ثانیاً بستر مناسبی برای دریاچه این سدها وجود نداشت . از طرف دیگر با تو جه به منبع بالقوه یعنی رودخانه زاینده رود تصمیم به استفاده از آب این رودخانه برای تأمین آب اصفهان گرفته شد که این تصمیم دو مزیت داشت:
احتیاجات آبی منطقه رفع می شد.
موجب حاصلخیزی خاک منطقه نیز می گشت زیرا در آب رودخانه زاینده رود میزان زیادی مواد آهکی به صورت معلق وجود دارد که روی خاکهای اسیدی اصفهان اثر اصلاحی مؤثری می گذارد . بنابراین منبع اصلی تأمین آب اصفهان، سد زاینده رود است.
سد زاینده رود آب رودخانه زاینده رود را ذخیره نموده و جبران بی نظمی رژیم این رودخانه را می کند .
آبهای رها شده از سد زاینده رود به وسیله یک سد انحرافی در حدود 35 کیلومتری پایین دست آن به نام سد تاریک 16 کیلومتر به داخل شبکه اصفهان منحرف می شود . این امر توسط یک تونل آب بر به طور تقریبی نام تونل کوهرنگ صورت می گیرد، به طوری که تونل مذکور از زیر یک رشته کوه که دشت کوهرنگ را از دلتای زاینده رود جدا می سازد عبور می کند . از انتهای تونل کوهرنگ یک کانال اصلی در جهت شمال غربی کشیده شده (کانال کوهرنگ) و آب تحویلی از تونل را به کانالهای درجه یک می رساند . این کانال در واقع تغذیه کننده کانال های درجه یک دشت اصفهان می باشد.
2-5- وضعیت فعلی بهره برداری از شبکه آبیاری اصفهان
در حال حاضر در منطقه اصفهان توزیع آب آبیاری مناطق از طریق شبکة کانال های مدرن، تلفیقی و سنتی صورت می گیرد . محدوده شبکه مدرن ناحیه ای است که کل آب آنها توسط سیستم سد انحرافی تاریک و تونل و کانال کوهرنگ یا توسط سد و کانال تأمین می گردد .
به عبارت دیگر می توان گفت بخش های مدرن، بخش هایی هستند که تمام آب مورد نیاز آنها توسط یک کانال اصلی که از یکی از سدهای انحرافی تاریک، پسیخان، شاخرز آب می گیرند، تأمین می گردد.
قسمت های تلفیقی دارای منبع آب تلفیقی می باشند . این مناطق معمولاً در اطراف و حاشیه رودخانه هاقرار دارند . کانال کوهرنگ در طول مسیر خود بعضی از رودخانه ها را تغذیه می نماید . این آب به اضافه آبی که در رودخانه ها جریان دارد ، در پایین دست توسط سدهای بتنی کوچک و یا سدهای سنگی، گابیونی، چوبی و یا ایستگاههای پمپاژ احداث شده در کنار این رودخانه ها به اراضی حاشیهای رودخانه انتقال می یابد.
در مناطق سنتی کل آب مورد نیاز توسط رودخانه های کنترل نشده تأمین می گردد . این مناطق در ساحل چپ کانال کوهرنگ واقع در کوهپایه های اصفهان قرار دارند که برای آنها هیچگونه شبکه آبیاری مدرنی درنظر گرفته نشده است.
2-6- وضعیت فعلی نگهداری از شبکه آبیاری اصفهان
با توجه به امکانات و محدودیتها ی موجود ، توجه بیشتر مسئولین قسمت نگهداری به مسایل و مشکلات حاد وضروری بوده و نسبت به رفع آن اقدام می نمایند و تا هنگامی که مشکلی به وجود نیاید عملیات خاصی به منظور نگهداری انجام نمی گیرد.
وجود کانال ها و زهکشهای پر از رسوب و علف های هرز و همچنین دریچه ها و تأسیسات مستهلک شده و از کار افتاده از مسایل و مشکلات بارزی است که در تمام نقاط شبکه دیده می شود . ولی همانطوری که گفته شد تا مشکل جدی و مشکل آفرینی در یکی از نواحی بوجود نیاید نسبت به رفع این کاستی ها اقدامی صورت نمی‌گیرد.
3- بحث و نتایج
موارد بسیاری به عنوان مشکلات بهره برداری شبکه شناسایی و بررسی شده است که در این قسمت به طور خلاصه به مهمترین آنها اشاره خواهد شد. مابقی مشکلات به صورت موردی اشاره خواهد شد.
3-1- کمبود منابع آبی و عدم تطبیق نیاز آبی سطح زیر کشت با منابع آبی موجود
محصول آبی منطقه لنجان اصفهان برنج بوده وبه عبارت دیگر می توان گفت این منطقه دارای الگوی کشت تک محصولی است . همچنین نیاز آبی برنج که در منطقه لنجان کاشت می شود شامل تبخیر و تعرق، نفوذ آب به طبقات پایینتر زمین، آماده سازی زمین و خزانه کاری نشاها می شود . براساس نیازهای آبی ذکر شده اگر فرض شود شبکه آبیاری در تمام فصل آبیاری با ظرفیت تعیین شده خود کار کند ، با توجه به آمار و ارقام محاسبه شده ملاحظه می‌گردد که این شبکه در بعضی از ماه های فصل آبیاری با کمبود آب مواجه است و از کل آب مورد نیاز آبیاری 76 درصد آن تأمین خواهدشد.
الف- وجود برنامه نوبت بندی آب در کانال های درجه یک
عدم تطابق منابع آبی با نیازها باعث نوبت بندی آب در شبکه آبیاری شده است که این برنامه نوبت بندی مختص کانال های درجه یک بوده و پس از برقراری جریان، مدت زمان زیادی طول می کشد تا جریان از نقطه آبگیری تا مزارع و کرتها برقرار شود . بدیهی ا ست با اجرای این برنامه برقراری یک جریان دایمی در کرتها قابل اجرا نیست که این موضوع مستقیماً روی عملکرد محصول تأثیر می گذارد و باعث کاهش آن می گردد.
ب- عدم اجرای کامل طرح های ارائه شده توسط مشاور طرح
که شامل موارد زیر می شود :
1- عدم ساخت ادامه کانال سمت چپ سنگر به منظور تأمین منبع آبی جدید منطقه اصفهان.
2- عدم اجرای الگوی کشت ارائه شده توسط مشاور طرح.
3- عدم اجرای طرح های سیستم تحت فشار در نظر گرفته شده توسط مشاور.
بدیهی است که عدم اجرای این طرح ها باعث به وجود آمدن مشکلاتی در شبکه می شود.
ج-عدم اجرای شبکه آبیاری فرعی(درجه سه و چهار)
در شبکه آبیاری اصفهان آب پس از ورود به کانال های درجه دو ، ب وسیله آبگیرهای موجود در روی این کانال به کشاورزان تحویل داده می شود و به علت عدم وجود کانال های فرعی کشاورزان اقدام به احداث نهرهای خاکی کرده اند که این اقدام مشکلاتی همچون تلفات زیاد آب، نامنظم شدن کرت ها را شامل می شود. مشکلات عمده دیگری نیز وجود دارد که به صورت موردی به آنها اشاره می شود.
عدم استفاده صحیح از تجهیزات و تاسیسات
تجاوز به حریم کانال ها
احداث آبگیرهای غیرمجاز
فقدان ابنیه حفاظتی و جانپناه
نشت آب از کانال ها
وجود مشکلات فرهنگی و اجتماعی
عدم وجود سیستم های نظارتی و جمع آوری اطلاعات به روز
عدم تهیه گزارش نحوه عملکرد سیستم
3-2-بررسی مشکلات نگهداری
در امر نگهداری شبکه نیز مشکلات عدیده ای وجود دارد که در این قسمت به برخی از آنها اشاره می شود:
الف - انباشتگی رسوبات در کانالها و عدم لایروبی آنها
رسوبگذاری در کانالهای آبیاری بخصوص در کانال هایی که به صورت پیش ساخته هستند از عمده ترین مشکلاتی است که این شبکه با آن درگیر است . به علت جمع شدن رسوبات در پشت سد زاینده رود و تخلیه آن در خارج از فصل آبیاری این رسوبات به تدریج به داخل تونل کوهرنگ منحرف شده و سپس وارد شبکه آبیاری اصفهان می گردد که در نهایت عدم لایروبی آنها باعث به وجود آمدن مشکلات فراوانی در شبکه می شود.
ب-عدم رسیدگی کافی به دریچه های آبگیری کانال ها
به دلیل عدم روغنکاری و رنگ آمیزی به موقع دریچه های موجود در شبکه که از نوع دریچه های مدول نیرپیک می باشند، اکثر این دریچه ها زنگ زده، پوسیده و از کار افتاده است و قابلیت کنترل جریان خروجی را ندارند. ضمن آنکه قدرت آب بندی را نداشته و موجب تلفات آب می شوند.
ج-رشد علف های هرز در کانال ها
تجمع علف های هرز سبب جلوگیری از ایجاد سرعت لازم آب در کانال ها می گردد و رسوب گذاری در کانال ها را به همراه دارد . وجود این علف های هرز نه تنها باعث مشکلات کشاورزی می گردد(جمع شدن حشرات و تکثیر بذرهای آنها) بلکه در سیستم توزیع آب مشکلات فراوانی را ایجاد می نماید.
همچنین می توان به مشکلات دیگری نیز اشاره کرد نظیر :
نامناسب بودن وضعیت جاده سرویس کانال ها
عدم وجود برنامه منظم نگهداری
عدم ارزیابی سیستم نگهداری از شبکه آبیاری و تهیه گزارش عملیات نگهداری
4- نتایج:
پس از شناخت مشکلات و بررسی مسایل مربو ط به بهره برداری و نگهداری شبکه حال می بایست به رفع آنها اقدام شود . بدین منظور توصیه هایی جهت بهبود وضعیت بهره برداری و نگهداری ارائه شده است که به صورت موردی به آنها اشاره می شود.
- ارائه توصیه هایی به منظور بهبود وضعیت بهره برداری:
تامین منبع آبی جدید از طریق ادامه دادن کانال سمت چپ سنگر و ایجاد شبکه آبیاری تکمیلی
ایجاد یک بانک اطلاعاتی کامل در مورد شبکه آبیاری
تهیه گزارش های کامل از نحوه عملکرد سیستم
نشت یابی کانال ها و تعویض لاستیک های آببندی کانال های پیش ساخته
مرمت و بازسازی کلیه دریچههای آبگیر
ایجاد ابنیه های حفاظتی در نقاط حساس و شبکه آبگیر در ابتدای سیفونها
تعدیل الگوی کشت موجود و تطابق آن با الگوی کشت ارائه شده
ایجاد سیستمهای تحت فشار در مناطقی که محصولاتی غیر از برنج کاشته می شود
جلوگیری از قطعه قطعه شدن اراضی توسط زراعین و همچنین بر نامه ریزی جه ت یکپارچه شدن اراضی
استفاده صحیح از تجهیزات و تاسیسات موجود
- ارائه توصیه هایی به منظور بهبود وضعیت نگهداری:
رسوب زدایی و لایروبی منظم کانالها
مبارزه با علفهای هرز اطراف و داخل کانالها
شن ریزی و مرمت جاده سرویسها موجود در شبکه
تهیه گزارشهای کامل از نجوه عملکرد سیستم
با جمع بندی نتایج و توصیه های ارایه شده، دو توصیه زیر در اولویت اول قرار دارند و می بایست در ابتدا به آنها پرداخته شود :
-جلوگیری از قطعه قطعه شدن اراضی و یکپارچه کردن آنها
-تأمین منبع آبی جدید از طریق ادامه دادن کانال سمت چپ سنگر که با انجام گرفتن تمامی
موارد ذکر شده شبکه آبیاری موجود به مرحله ایده آل از نظر اجرا خواهد رسید.
5- مراجع:
1- محمدرضا نجفی، حسن رحیمی، محمدکاظم سیاهی، "تحقیق و بررسی مسائل و مشکلات بهره برداری و مدیریت شبکه های آبیاری زاینده رود"، 1385، کنفرانس منابع آب
2- دفتر تحقیقات و معیارهای فنی وزارت نیرو، 1368 ، دستورالعمل اجرایی خدمات بهره برداری و نگهداری شبکه های آبیاری و زهکشی ، نشریه شماره 3
[3]. Mollden David J., Timothy K., 1990, Performance measures for evaluation of irrigation- water- delivery systems , Journal of irrigation and drainage engineering, ASCE, Vol. 116, No.6, 1990, pp804-823.
[4]. Gates timothy K. et al. , 1991, Multicriterion strategic planning for improved irrigation delivery, proc. 91 natl. conf. irri. Drain., publ. by ASCE, USA, pp567-575.
[5]. Robertson B. et al., 1992, Role of land information system in operation and maintenance of irrigation and drainage breau of relaxation, proceeding of irrigation and
drainage sessions at water forum, 1992, published by ASCE, USA, USA, pp 317-322.
[6]. Rainer L. et al., 1994, Improved operation of large irrigation canal systems in south
east Asia , International journal of water resource development, Vol. 10, No.4, pp 393-415.
[7]. Ramchard O. ,Sampath R. K., 1995, Performance measure for improving irrigation management, Journal of irrigation and drainage systems, No 9, pp 357-370.
[4]. Gates timothy K. et al. , 1991, Multicriterion strategic planning for improved irrigation delivery, proc. 91 natl. conf. irri. Drain., publ. by ASCE, USA, pp567-575.
[5]. Robertson B. et al., 1992, Role of land information system in operation and maintenance of irrigation and drainage breau of relaxation, proceeding of irrigation and
drainage sessions at water forum, 1992, published by ASCE, USA, USA, pp 317-322.
[6]. Rainer L. et al., 1994, Improved operation of large irrigation canal systems in south
east Asia , International journal of water resource development, Vol. 10, No.4, pp 393-415.
[7]. Ramchard O. ,Sampath R. K., 1995, Performance measure for improving irrigation management, Journal of irrigation and drainage systems, No 9, pp 357-370.
8- آمار و اطلاعات اخذ شده از شرکت بهره برداری و نگهداری شبکه آبیاری زاینده رود،1386
9-شرکت سهامی آب منطقه ای اصفهان 1364 تا 1374 - ترازنامه های شرکت
10-آمار واطلاعات مورد نیاز اخذ شده از سازمان برنامه و بودجه
11- مهندسین مشاور سوگراه - کتها ، 1342 ، خلاصه گزارش طرح توسعه کشاورزی در دشت اصفهان ، موجود در آرشیو فنی آب منطقه ای اصفهان
12- مهندسین مشاور سوگراه - کتها، 1346 تا 1354 ، نقشه های کارگاهی شبکه آبیاری اصفهان، موجود در آرشیو فنی آب منطقه ای اصفهان
حقایقی درباره آب آشامیدنی - جمعه یکم بهمن 1389
جداكننده‌ها و پركننده هاي سلولي - جمعه یکم بهمن 1389
راهكاري نوين براي حفظ محيط زيست از سموم صنعتي - جمعه یکم بهمن 1389
آلودگی محیط زیست و توسعه پایدار - جمعه یکم بهمن 1389
زيست پالايي Bioremediation - جمعه یکم بهمن 1389
جدول کمی و کيفی آب و خاک در گلخانه ها - جمعه یکم بهمن 1389
افزايش كيفيت فرايند تصفيه آب با نانوغشاها چندلايه‌اي - جمعه یکم بهمن 1389
نانو تيوپهاي كربني و روشهاي ساخت آنها - جمعه یکم بهمن 1389
ازتوباکتر - جمعه یکم بهمن 1389
حمایت یونیدو از ضدعفونی خاک توسط بخار آب به جای استفاده از سموم مخرب لایه ازون - جمعه یکم بهمن 1389
اکواپونیک چیست - جمعه یکم بهمن 1389
روش هاي تصفيه فاضلاب هاي صنعتي - جمعه یکم بهمن 1389
بیماریزایی E.coli - جمعه یکم بهمن 1389
آموزش نرم افزار سه بعدی سازی 3D Max - جمعه یکم بهمن 1389
تصفيه خانه فاضلاب قم - جمعه یکم بهمن 1389
عناصر ناچیز موجود در آب Tracc E lement - جمعه یکم بهمن 1389
مبانی کار تصفیه‌خانه‌های آب - جمعه یکم بهمن 1389
تصفیه خانه های فاضلاب - جمعه یکم بهمن 1389
تجارب آماده سازی اطلاعات درشبكه آبیاری تحت فشار گردیان - جمعه یکم بهمن 1389
آلودگی های استخر شنا و روشهای رفع آن - پنجشنبه سی ام دی 1389
پمپهاي مخصوص آب شور - پنجشنبه سی ام دی 1389
روش هاي تلفيقي فاضلاب هاي صنعتي - پنجشنبه سی ام دی 1389
طراحی سه بعدی 3D Max - پنجشنبه سی ام دی 1389
بررسی مطالعاتی روشهای خالص سازی آب با به کارگیری فناوری نانو - پنجشنبه سی ام دی 1389
تغییر سیستم مختصات یک فایل وکتوری GIS - پنجشنبه سی ام دی 1389
نحوه رفع سختی آب - چهارشنبه بیست و نهم دی 1389
فاضلاب ،عامل رشد کشند قرمز - چهارشنبه بیست و نهم دی 1389
تصفیه فاضلاب صنعتی- روغنی - چهارشنبه بیست و نهم دی 1389
بهداشت آب در بروز بلایا - چهارشنبه بیست و نهم دی 1389
تصفيه خانه فاضلاب شهر كرمانشاه (مدول1)در يك نگاه - چهارشنبه بیست و نهم دی 1389
نگاهی به تصفیه خانه فاضلاب شهر بیستون - چهارشنبه بیست و نهم دی 1389
معرفی تصفیه خانه فاضلاب شهر اسلام آباد غرب - چهارشنبه بیست و نهم دی 1389
فناوری های نوین درموردتصفیه آب وفاضلاب - چهارشنبه بیست و نهم دی 1389
ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي اﻧﻌﻘﺎد و ﻟﺨﺘﻪ ﺑﻨﺪي - چهارشنبه بیست و نهم دی 1389
تاثیر گرم شدن کره زمین بر اکوسیستم آبها - چهارشنبه بیست و نهم دی 1389
اندازه گیری تری نیتروتولوئنِ(TNT)در آب - چهارشنبه بیست و نهم دی 1389
استفاده مجدد از پساب بهترین روش کاهش مصرف آب در ایران است - چهارشنبه بیست و نهم دی 1389
بررسی اهمیت آب آشامیدنی به عنوان یک شاخص سلامتی درجمهوری اسلامی ایران - چهارشنبه بیست و نهم دی 1389
سازمان صنایع کوچک و شهرک های صنعتی ایران - چهارشنبه بیست و نهم دی 1389
جلوگیری کننده از تشکیل رسوب در دستگاه های اسمز معکوس - چهارشنبه بیست و نهم دی 1389
تاثیرات کلر - چهارشنبه بیست و نهم دی 1389
عوامل آلوده کننده آب - چهارشنبه بیست و نهم دی 1389
اسمز معکوس [reverse Osmosis (RO)] - چهارشنبه بیست و نهم دی 1389
دستگاه بلوئر سايد چنل - چهارشنبه بیست و نهم دی 1389
خوردگي فلزات - چهارشنبه بیست و نهم دی 1389
آموزش Autocad - چهارشنبه بیست و نهم دی 1389
مشکلات سدیم در صنعت - چهارشنبه بیست و نهم دی 1389
دانشگاه صنعت آب و برق ( شهید عباسپور ) - چهارشنبه بیست و نهم دی 1389
تیتراسیون - چهارشنبه بیست و نهم دی 1389
مولاريته - چهارشنبه بیست و نهم دی 1389
آب بندان ها، منشأ زندگی و سرسبزی شمال - شنبه هفتم اسفند 1389
گراویمتری (وزن سنجی رسوب ) - جمعه ششم اسفند 1389
صافی‌های چکنده (از مهندسی فاضلاب متکف) - جمعه ششم اسفند 1389
گذري بر کاربردهاي فناوري نانو در صنعت آب - جمعه ششم اسفند 1389
سیستم های تصفیه و فیلتراسیون - جمعه ششم اسفند 1389
تقسیم بندی کلی فیلتر های پرس - جمعه ششم اسفند 1389
پارچه های فیلتر پرس - جمعه ششم اسفند 1389
اصول کار فیلتر پرس با صفحات ممبران - جمعه ششم اسفند 1389
دانلود نرم افزار های کاربردی - جمعه ششم اسفند 1389