● نحوهٔ اجراء شبکهٔ جمع آوری فاضلاب
اگر چه در حال حاضر بخش عمدهٔ لوله گذاری ها در
شهر تهران از طریق حفر تونل سنتی انجام می گیرد ولی این بدان معنی نیست که
بسترسازی لوله گذاری ها یا شیب آن ها نامناسب باشد زیرا کنترل بسترسازی ها و
شیب لوله گذاری ها توسط گروهی از مهندسان مربوط که به عنوان دستگاه نظارت
بر اجراء شبکه فعالیت دارند انجام می گیرد.
در مناطقی نیز که شبکه های فاضلاب به بهره برداری
رسیده است مناسب بودن جریان هیدرولیکی فاضلاب در لوله ها نشان دهندهٔ این
است که لوله گذاری ها از نظر شیب مشکلی ندارد.
البته به کارگیری روش های مکانیزه هم چون پایپ
جکینگ و میکروتونلینگ نیز در طرح فاضلاب تهران به صورت محدود آغاز شده است و
پیش بینی می شود که در سال های آینده روش اجراء شبکه به سمت روش های
کاملاً مکانیزه پیش رود و استفاده از تونل سنتی از فعالیت های اجرائی حذف
شود.
● جنس لوله های به کار رفته
در دههٔ ۱۳۷۰، سیاست شرکت مهندسی آب و فاضلاب
کشور کاربرد لوله های بتنی در شبکه های فاضلاب بود به طوری که برای این
منظور نیز کارخانه های تولید لوله های بتنی در بسیاری از شهرهای کشور راه
اندازی شد.
ولی در چند سال اخیر با توجه به مسئلهٔ خوردگی
لوله های بتنی در شبکه های فاضلاب، تصمیم بر این گرفته شده که از لوله های
پلی اتیلن استفاده شود. شرکت فاضلاب نیز از این تصمیم گیری پیروی کرده است
به طوری که در سه سال گذشته تا جائی که امکان داشته لوله های پلی اتیلن در
شبکهٔ فاضلاب به کار رفته است، مگر در قطرهای بسیار بالا که امکان تولید
لوله های پلی اتیلن در حال حاضر در داخل کشور وجود نداشته باشد.
برای رویاروئی با مسئلهٔ تغییر شکل سطح مقطع لوله
های پلی اتیلن به واسطهٔ بارها و فشارهای وارده، امروزه به جای استفاده از
لوله های پلی اتیلن تک جداره از پلی اتیلن دوجداره استفاده می شود که
مقاومت کافی در برابر فشارهای وارده را خواهد داشت.
البته اگر در تهیهٔ لوله های پلی اتیلن تک جداره
نیز معیارها و ضوابط فنی رعایت شده و ضخامت لوله ها به اندازهٔ کافی باشد
در این صورت مشکل تغییر شکل سطح مقطع به واسطهٔ بارهای وارده به حداقل
خواهد رسید.
در هر حال، جنس لوله های به کار رفته شبکهٔ
فاضلاب تهران چیزی جدا از لوله هائی که در حال حاضر در سایر نقاط جهان یا
سایر شهرهای کشور به کار می رود نیست و مورد تأیید شرکت آب و فاضلاب نیز
قرار گرفته است.
● بی نیازی به تصفیهٔ پیشرفتهٔ فاضلاب
اگر نگارنده مقاله بر این باور بوده است که
تخلیهٔ فاضلاب بدون تصفیه در چاه جاذب و زمین مشکلی به وجود نمی آورد، پس
سخن گفتن از تصفیهٔ پیشرفته فاضلاب جای بسی تأمل دارد چرا که در صورت
انتخاب فرآیند تصفیهٔ پیشرفته هزینه های تصفیهٔ فاضلاب به شدت افزایش خواهد
یافت.
از سوی دیگر در طراحی تصفیه خانهٔ جنوب تهران فرض
بر این است که چون قرار است پساب تولیدی در تصفیه خانه به مصارف کشاورزی و
فضای سبز برسد، پس نیازی به تصفیه پیشرفته ندارد. هم چنین در آن منطقه آب
های سطحی دائمی وجود ندارد که تخلیهٔ پساب به آن سبب بروز پدیده
اتروفیکاسیون شود. در عین حال در انتخاب فرآیند تصفیه در جنوب تهران سعی
شده از فرآیند تصفیهٔ متداول به علاوه تصفیهٔ پیشرفتهٔ جزئی به عنوان حذف
ازت استفاده شود. ضمن این که طراحی تصفیه خانه به نحوی است که می توان
بعداً واحدهای تصفیهٔ پیشرفته را به آن افزود.
● استقبال شهروندان تهران از اجراء پروژه
طبیعی است که استقبال شهروندان از اجراء چنین
پروژه هائی در نقاط مختلف شهر متفاوت خواهد بود زیرا در مناطقی که مردم به
دلیل نامناسب بودن بافت خاک یا بالا بودن سطح آب های زیرزمینی با مشکل دفع
فاضلاب در چاه جاذب روبه رو باشند، استقبال از شبکهٔ فاضلاب بسیار بالا
خواهد بود و حتماً در چنین مناطقی پیش از احداث شبکه درخواست های زیادی
برای خرید انشعاب فاضلاب وجود داشته است.
برعکس در مناطقی از شهر که مشکل دفع فاضلاب در
چاه جاذب وجد ندارد، استقبال مردم از احداث شبکهٔ فاضلاب پائین خواهد بود
که دلائل گوناگونی هم چون وضعیت اقتصادی، ناآگاهی و اطلاع رسانی نامناسب بر
آن تأثیر خواهد گذاشت. نکتهٔ قابل توجه این است که اجراء سیاست های تشویقی
از جمله با تقسیط هزینه های خرید انشعاب فاضلاب، سبب افزایش استقبال از
شبکهٔ فاضلاب شد.
ضمن این که اطلاع رسانی به مردم از طریق رسانه
های عمومی نیز می تواند سبب آگاه سازی شهروندان و تمایل آن ها به خرید
انشعاب فاضلاب شود و چنین روندی را می توان در بعضی از مناطق تهران از طریق
مقایسهٔ تمایل شهروندان به خرید انشعاب فاضلاب در سال های پیش و در زمان
حاضر به چشم دید.
البته مواردی نیز وجود دارد که در ساختمان های
قدیمی امکان تفکیک لوله های فاضلاب در منزل مشکل است و در چنین حالتی
صاحبان خانه ها ممکن است تمایلی به خرید انشعاب فاضلاب نداشته باشند ولی در
ساختمان های تازه ساخت که لوله کشی داخل ساختمان از همان آغاز به صورت
جداگانه انجام می گیرد، نصب انشعاب فاضلاب هیچ مشکلی نخواهد داشت و استقبال
صاحبان منازل از شبکهٔ فاضلاب نیز بالا خواهد بود.
● استفاده از چاه جاذب، روش مردود دفع فاضلاب
امروزه یکی از روش غیراصولی و غیربهداشتی دفع
فاضلاب استفاده از چاه جاذب است که می تواند برای منابع آب های زیرزمینی
تهدید جدی به شمار آید و تاکنون توسط هیچ مرجعی استفاده از چاه جاذب برای
تخلیهٔ فاضلاب توصیه نشده است و حتی برای مناطق کوچک مثل روستاها نیز
استفاده از آن منع شده است.
رشد روزافزون جمعیت شهر تهران و تأمین آب مورد
نیاز شهر از منابع آبی مختلف نظیر رودخانه های کرج، لار، لتیان و... سبب می
شود، بخش عمدهٔ این آب ها به صورت فاضلاب، از طریق چاه های جاذب وارد آب
های زمینی شده و باعث بالارفتن سطح آب زیرزمینی در مناطق پائین دست شهر
شود. در نتیجه اکوسیستم حوضهٔ آبریز منطقه دستخوش تغییرات شدید شده و خاک
قدرت خودپالائی خود را از دست می دهد. از این رو اقدام برای جمع آوری
فاضلاب تهران نمود بیشتری پیدا می کند.
جای بسی تأسف است که اندک کارشناسانی بر این
باورند که استفاده از چاه جاذب را می توان هنوز به عنوان روش مناسب دفع
فاضلاب آن هم در شهری به بزرگی تهران مطرح کرد. اگر چه امروزه روش های
تصفیهٔ فاضلاب در زمین یا Land Treatment مطرح شده است ولی هیچ کدام از این
روش ها عملکردی مشابه چاه جاذب ندارند به ویژه این که روش های Land
Treatment برای جاهای خاص و جوامع کوچک آن هم در مقیاس محدود می تواند قابل
استفاده باشد. تخلیه کردن فاضلاب چندین میلیون نفر به داخل چاه جاذب می
تواند سبب مسدود شدن منافذ زمین شده، نفوذپذیری خاک را کاهش دهد که در این
صورت پس از مدت کوتاهی چاه جاذب دیگر کارساز نخواهد بود.
علاوه بر این آلودگی آب های زیرزمینی یکی از پی
آمدهای خطرناک تخلیهٔ فاضلاب به داخل چاه جاذب است که این مسئله در شهرهائی
که مجهز به سیستم جمع آوری و دفع فاضلاب نیستند به چشم می خورد. از آن جا
که در مورد مسائل بهداشتی همیشه اولویت بر پیش گیری است، در این رابطه نیز
باید هدف این باشد که از آلودگی آب های زیرزمینی جلوگیری شود نه این که آب
ها را آلوده کنیم و سپس آن ها را برای مصارف مختلف با هزینهٔ زیاد تصفیه
کنیم.
در پایان به استحضار می رساند که مطرح کردن چنین
مباحثی جزء به خطر انداختن محیط زیست کشور و تحمل هزینه های بالاتر به
پروژه چیزی به همراه نخواهد داشت.
● اجراء سیستم های آب رسانی مجزا، پرهزینه تر از احداث شبکهٔ جمع آوری فاضلاب
بررسی ها در بسیاری از نقاط جهان نشان داده که
اجراء سیستم آب رسانی دوگانه (آب آشامیدنی و غیر آشامیدنی) هم از نظر
اجرائی و هم از نظر اقتصادی بسیار پرهزینه است و جداسازی آب آشامیدنی از آب
بهداشتی آن هم در شهری پرجمعیت چون تهران عملاً شدنی نیست. در مورد درصد
آب آشامیدنی نسبت به کل آب مصرفی در یک خانواده نیز اعلام می دارد که اگر
چه برای مصرف آشامیدن، انسان روزانه به ۲ تا ۳ لیتر آب نیاز دارد ولی عملاً
برای مصارفی مانند شست و شو، پخت و پز، حمام و... کیفیت آب باید هم چون آب
آشامیدنی باشد.
از این رو از کل آب مصرفی در منزل نزدیک به ۵۰
درصد آن باید کیفیتی در حد آب آشامیدنی داشته باشد که آب های زیرزمینی
مناطق شهری معمولاً از کیفیت مناسب برای این منظور برخوردار نیستند و
تصفیهٔ آن ها نیز برای رسیدن این کیفیت به میزان آب آشامیدنی هزینهٔ زیادی
را در بر خواهد داشت.
توزیع آب بسته بندی شده نیز برای شهر تهران
گزینهٔ مناسبی نیست زیرا افزون بر مشکلات اجرائی و هزینه بر بودن آن، ممکن
است مشکلات اجتماعی و سیاسی نیز در جامعه به همراه داشته باشد.
در نهایت منابع آب زیرزمینی تهران نمی تواند
برای مصارف شهری و شرب ارزشمند باشد زیرا اولاً پراکندگی این آب ها در
زیرزمین در همه جا یکسان نیست و از نظر توپوگرافی اگر بخواهیم آب های
منطقهٔ جنوب را به شمال منتقل کنیم بسیار پرهزینه خواهد بود. ضمن این که
این منابع برای تأمین آب شهر منابعی مطمئن و پایدار نیستند.
