مرجع تخصصی آب و فاضلاب

پیش گفتار

تمدن های باستانی همگی در کنار رود های بزرگ شکل گرفتند،  مانند:  نیل، دجله، فرات، سند، گنگ، هوانگهو، یانگ تسه، و...  اما تنها تمدنی که به دور از هر گونه رودخانه عظیم شکل گرفت و مالک الرقاب جهان باستان شد،  تمدن قنات ایران بود.  جهش چشمگیر ایرانان مدیون قنات و کاریز،  و آب شناسی اصولی بود.  در زمان سلسله هخامنشیان،  اگر کسی زمین بایری را با احداث قنات آبیاری می کرد،  تا پنج نسل از پرداخت هر گونه مالیات معاف بود.

تاریخ شبکه های آب در ایران

از ابتدای تاریخ سرزمین وسیع ایران با کمبود آب و مرتب نبودن بارش روبرو بوده است،  و به همین جهت ساختن سد و شبکه های آبیاری و قنات و کاریز کار عادی حساب می شده.  بهمین جهت ایرانی ها اولین مردمانی بودند که این دانش و فن آوری را دانسته،  و استادان ایرانی آنرا به شمال هندوستان،  شمال آفریقا و اسپانیا بردند.  البته قبل از قرن 20 شبکه های آبی برای آبیاری و کشاورزی بود،  اما از قرن 20،  انرژی به آن اضافه گردید،  و سپس آب شرب هم اهمیت فراوان و اصلی پیدا کرد.  آنچه که امروز در قرن 21 از شبکه های آبی می خواهیم با گذشته حتی دهه قبل کاملاً متفاوت است،

یک ــ  منابع اصلی آب =  برف در ارتفاعات،  منابع زیر زمینی آب،  دریاچه های آب شیرین،  منابع آب از بارش های پراکنده.

دو ــ  شبکه های پخش اصلی =  رودخانه ها،  سدها،  کانال ها،  قنات ها و کاریز ها،

سه ــ  شبکه های پخش فرعی =  چاه ها، جویبارها، کانال های کوچک، لوله کشی ها،

سد های تاریخی ایران

ایرانیان در گذشته برای احداث سد اهمیت زیادی قائل بودند، بدین منظور به سه مورد اساسی، انتخاب محل سد، شرایط زمین، و مصالح ساختمانی توجه خاصی داشته اند.  در ساخت کلیه سدهای قدیمی ملاحظات فنی فوق و وضعیت  توپوگرافی محل، رژیم رودخانه، روشهای انحراف آب در حین ساختمان، مورد دقت علمی قرار میگرفت.  سدهای قدیمی ایران که همه با مصالح بنایی ساخته شده اند، به انواع زیر است:

سدهای وزنی ــ کلیه محاسبات و مسایل، عمده طراحی که امروز برای اینگونه سدها، انجام میگیرد، در گذشته مورد توجه و محاسبه قرار میگرفت، مانند سدهای وزنی ( ساوه ) با بیش از 700 سال عمر، و ( شش طراز ) بابیش از 900 سال عمر.  سد های قوسی ــ ایرانیان قبل از رومیان، به خصوصیات باربری قوسی ها پی برده بودند. سد های قدیمی ( کبار ) با بیش از 700 سال عمر، و (کریت) با 400 سال عمر، نمونه های اینگونه سدها می باشند. سدهای پشت بند دار ــ برای شرایط خاص توپوگرافی وزمین شناسی ساخته میشد. سدهای ( اخلمد ) با طول تاج 230 متر، و ارتفاع 12 متر، و گنجایش سه ملیون متر مکعب، و ( فریمان ) با بیش از 400 سال عمر، که در حال حاضر مورد بهره برداری است. نمونه هایی از این نوع سدها می باشند،

قنات یا کاریز

قنات یا کاریز که کهریز هم می گویند،  کانال و یا رشته کانال هایی است که از دیر باز در زیر زمین جهت مدیریت آب های زیر زمینی می کنند.  رشته چاه هایی برآن کانال ها بود از  چاه مادر  سرچشمه می‌گیرفت و احیانا هزاران متر به طول می‌انجامد و ده ها دهانه چاه داشت.  سرانجام آب این قناتها برای شرب و کشت و کار به سطح زمین می‌رساند و در جای معینی به روی زمین می‌آید،  که توسط ایرانیان در سه هزار سال قبل ابداع گردیده،  و در سراسر سرزمین زیبای ایران وجود دارد، و این تکنیک توسط ایرانی ها به بسیاری از کشور های جهان انتقال یافت.  سیستم قنات بسیار ساده میباشد، و از یک تونل سراسری با شیب ملایم حدود یک در هزار تشکیل شده، که آب را از سفره آب به محل خروج، در سطح زمین هدایت می کند، و در طول تونل ده ها چاه عمود بر آن،  برای هوادهی و عملیات خاکبرداری، و لایروبی احداث گردیده است.  برای احداث قنات، مشخصات حوزه و آب زیر زمینی دائمی، و بالاتر قرار گرفتن طبقات آبده از دهانه قنات، و جهت جریان آب را تعیین کرده،  و نقب اصلی انتقال آب را عمود بر خطوط پیزومتر قرار می دهند.  همچنین شیب زمین از شیب سطح آبهای زیر زمینی،  و از شیب کف قنات باید بیشتر باشد.

قنات یا قنوات ــ  جمع  قنات  را  قنوات،  گویند،  طولانی ترین قنات جهان و عمیق ترین مادرچاه در شهرستان  گناباد قرار دارد که تاریخ کندن آن به دوره هخامنشی و یا قبل از آن می‌رسد.  قنات یا کاریز «کهریز» به راهی که در زیر زمین می‌کنند تا آب از آن جریان یابد می‌گویند.  ایرانیان باستان در چندین هزار سال قبل دست به این ابتکار جدید زده و آن را قنات یا کهریز نام نهادند.  با این اختراع که در نوع خود در جهان تاکنون بی‌نظیر است،  می‌توان مقدار قابل توجهی از آبهای زیرزمینی را جمع آوری کرد و به سطح زمین رساند،  که همانند چشمه‌ های طبیعی ، آب آن در تمام طول سال بدون هیچ کمکی از درون زمین به سطح آن جاری گردد.  قنات که توسط مقنیان ایرانی اختراع شده،  هزاران سال قدمت دارد.  قدمت بسیاری از قناتهای ایران،  از پنج یا شش هزار سال متجاوز است،  و عمری برابر با تاریخ کهن ایران دارد.  با وجود این که چندین هزار سال از اختراع آن می‌گذرد،  مع هذا هنوز هم این روش استفاده از آب،  در قسمت مهمی از روستاها و مناطق مسکونی و کشاورزی و دامداری کشور معمول و متداول است،  و حتی یکی از ارکان اصلی کشت و زرع در نواحی خشک را تشکیل می‌دهد.  این اختراع که امروزه شهرت جهانی پیدا کرده،  بعدها از ایران به بسیاری از کشور های جهان انتقال یافته و مورد استفاده مردم در دیگر نقاط دنیا قرار گرفته‌ است.  گوبلو معتقد است که قنات، ابتدا یک فن آبیاری نبوده،  بلکه به طور کامل از تکنیک معدن نشأت گرفته،  و منظور از احداث آن جمع ‌آوری آبهای زیر زمینی مزاحم (زه آبها) به هنگام حفر معادن بوده‌است.  تردیدی نیست که در گستره فرهنگی ایران،  از معادن  مس  و احتمالاً  رویِ  موجود در کوه های زاگرس، در جریان هزاره دوم قبل از میلاد مسیح بهره‌برداری شده ‌است.

مشخصات قنات ــ  تشکیل شده از یک دهانه یا هرنج که روباز است،  و یک مجرای تونل مانند زیرزمینی و چندین چاه عمودی،  که مجرا یا کوره زیر زمینی را در فواصل مشخص با سطح زمین مرتبط می ‌سازد.  چاهها که به آنها در موقع حفر،  میله هم گفته می‌شود،  علاوه بر مجاری انتقال مواد حفاری شده به خارج،  عمل تهویه کانال زیرزمینی را نیز انجام می‌دهند،  و راه ارتباطی برای لای‌روبی،  تعمیر و بازدید از داخل قنات نیز به شمار می‌رود.   آغاز قنات ــ  همان دهانه قنات است،  که مظهر قنات نامیده می‌شود.  مظهر قنات جایی است که آب از دل قنات بیرون می‌آید،  و ظاهر می‌شود و می ‌تواند برای آبیاری و دیگر مصارف مورد استفاده قرار بگیرد.  قسمت انتهایی قنات،  پیشکار قنات نامیده می ‌شود،  که در آخرین قسمت آن،  مادر چاه قنات قرار گرفته ‌است.  قسمت‌هایی از قنات که با حفر آنها هنوز آب بیرون نمی‌آید،  خشکه کار  و قسمتی که آبدار است،  انتها،  قسمت آبده قنات نامیده می‌شود.

حفر قنات ــ  از مظهر آن که همان سطح زمین است،  و معمولاً خشک می ‌باشد،   آغاز و به مناطق آبده مادر چاه، ختم می‌شود.  حفر قنات،  اول از دهانه قنات یا هرنج که خشک است شروع میشود،  و بعد اولین چاهها یا میله‌ها که اینها هم خشک است و آب ندارد،  و به اصطلاح قسمت خشک کار قنات نامیده می‌ شود،  بعد کار به طرف قسمت بالا دست که همان قسمت‌ های آبده و بیشتر آبده زمین باشد،  ادامه پیدا می‌کند.  سیستم قنات بسیار ساده میباشد، و تشکیل شده از یک تونل سراسری،  با شیب ملایم حدود یک در هزار،  که آب را از سفره آب به محل خروج،  در سطح زمین هدایت می کند،  و در طول تونل ده ها چاه عمود بر آن،  برای هوادهی و عملیات خاکبرداری،  و لایروبی احداث گردیده است.

برای احداث قنات،  مشخصات حوزه و آب زیر زمینی دائمی،  و بالاتر قرار گرفتن طبقات آبده از دهانه قنات،  و جهت جریان آب را تعیین کرده،  و نقب اصلی انتقال آب را عمود بر خطوط پیزومتر قرار می دهند.  همچنین شیب زمین از شیب سطح آبهای زیر زمینی،  و از شیب کف قنات باید بیشتر باشد.  اولین مرحله احداث قنات،  حفر یک چاه مادر برای اثبات وجود،  سفره آب زیر زمینی و تعیین عمق آن می باشد.  از مظهر قنات که دهانه قنات، و محل ظهور آب قنات در سطح زمین است،  تونلی با شیب ملایم به طرف چاه مادر میزنند،  که کوره قنات یا نقب و مجرا می گویند،دهانه چاه عمود بر کوره قنات را میله می نامند،فاصله هر کوره قنات را پشته مینامند،قسمت انتهایی قنات را پیشکار می گویند.  بین مظهر و چاه مادر که شامل کوره و میله هاست،  خشکه کار یا خشکان گویند.  قسمتی از قنات را که کوره به سطح ایستایی رسیده تا به آخر قنات،  تره کار گفته میشود.  به علت افت آب زیر زمینی به مرور زمان طول خشکه کار را افزایش میدهند. 81  در صد از قنات های کشور،  طولی کمتر از 5 کیلومتر را دارا میباشند.  7/7 درصد برداشت آبهای زیر زمینی کشور،  متعلق به بیست هزار قنات موجود است.

طول و عمق قنات ــ  یک رشته قنات که در میزان آبدهی آن نیز موثر است،  نسبت به شرایط طبیعی متفاوت است.  این شرایط بستگی به شیب زمین وعمیق ما در چاه دارد.  از طرف دیگر هرچه سطح آب زیرزمینی پایینتر باشد،  عمق مادر چاه بیشتر می‌شود.  طویلترین قناتی که تاکنون در ایران حفر شده،  در حوالی گناباد از توابع خراسان است که ۷۰ کیلومتر طول آن است،  و عمیق ترین مادر چاه قنات های ایران به روایتی ۴۰۰ متر و به روایت دیگر ۳۵۰ متر عمق دارد،  و آن مربوط به قنات  قصبه  گناباد است.  مهم ‌ترین عاملی که طول قنات را مشخص می‌کند،  شیب زمین می ‌باشد.  هر چه شیب زمین کمتر باشد،  طول قنات بیشتر و هرچه شیب بیشتر باشد،  طول قنات کمتر خواهد بود.

ویژگی های قنات ــ  سیستم استخراج در قنات طوری است،  که آب بدون کمک و صرف هزینه فقط با استفاده از نیروی ثقل از زمین خارج می‌گردد.  با توجه به چاهها و قنات های موجود،  آب قنات در مقابل آبی که از چاه استخراج می‌شود،  ارزانتر تمام می شود.  آب قنات دائمی است و در مواقع اضطراری کشت و احتیاج زراعت،  در مواقع حساس به آب قطع نمی‌ شود.  منابع آب زیر زمینی توسط قنات دیر تمام می‌شود،  و استفاده طولانی دارد،  هر چند بطور دائم مصرف  نمایند و یا استفاده نشود، خارج می‌ گردد.  قنات دارای مزایای بسیاری زیادی است،  که در اینجا فقط به تعداد محدود از آنها اشاره شد.

معایب قنات ــ  در زمین های هموار و نواحی که آب زیرزمینی شیب کافی ندارد،  و نیز زمینهای خیلی سست و ماسه ‌ای امکان حفر قنات نیست.  آب قنات،  بطور دائم جریان دارد و قابل کنترل نیست.  روی این اصل،  مدام باعث تخلیه آب زیر زمینی می‌شود.  در فصولی که به آب احتیاج نیست و یا احتیاج به آن خیلی کم است،  امکان جلوگیری از جریان و یا کنترل آن وجود ندارد.  از قنات در سفره ‌های آب زیرزمینی کم عمق استفاده می ‌شود،  و این منابع هم غنی نیست و دارای نوسان زیاد است،  لذا قنات نسبت به تغییرات سطح آب زیر زمینی خیلی حساسیت دارد.  در فصول گرم که گیاه به آب بیشتری نیاز دارد،  و نیز در فصول و سالهای خشک،  آب قنات کم می‌شود.  قنات نسبت به چاه در مقابل سیل و زلزله و امثال اینها آسیب پذیر است،  و خرابی در قناتها بعضی مواقع طوری است،  که احیا مجدد آنها یا ممکن نمی ‌باشد،  و یا از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نیست.

آب انبارهای تاریخی ایران

هزاران سال در اکثر نقاط ایران ، برای ذخیره و تصفیه آب آشامیدنی،  و مصرفی ازآب انبارهای سر پوشیده استفاده میکردند.  در هر شهر و محله ای،  چندین آب انبار که بشکل گنبد بزرگی وجود داشت و نمایان بود.  عمق و عظمت آنها  که مانند حوضچه تر سیب،  مثل ته نشینی  فعلی در تصفیه خانه های آب بود،  به جمعیت و موقعیت محلی بستگی داشت.  هر سال آنها را لایروبی  و تعمیر می کردند،  و درب های  ورودی آنرا بطور کامل،  با مصالح  خوب مسدود  مینمودند.  وقتی  باران می بارید،  با رگبار های اول و دوم می گذاشتند،  زمین کاملا شسته شود،  و سپس آب باران را روانه این آب انبارها می کردند،  وقتی پر میشدند مقداری آهک به آب می زدند، و سپس مانند خمره دوباره کلیه ورودیها را مسدود  می کردند.  وقت نیاز در حضور حاکم  یا امین او بترتیب،  مصرف درب آنها را باز می نمودند،  و با کمی ضد عفونی توسط  آهک،  مردم  آب سرد و گوارا مصرف میکردند.

خوردگی - پنجشنبه شانزدهم تیر 1390
جذب سطحی اسید استیک روی زغال فعال - پنجشنبه شانزدهم تیر 1390
حملات شيميائي و حفاظت از منابع آب - چهارشنبه پانزدهم تیر 1390
آب شرب سالم - چهارشنبه پانزدهم تیر 1390
بررسي نحوه بهره برداري از دستگاههاي كلرزني به عنوان روشی جهت گندزدائي آب شرب - چهارشنبه پانزدهم تیر 1390
لاگون هوادهي - چهارشنبه پانزدهم تیر 1390
آلودگي آب شهري - چهارشنبه پانزدهم تیر 1390
الکترولیز - سه شنبه چهاردهم تیر 1390
اسپكتروفتومترها - دوشنبه سیزدهم تیر 1390
تعیین غلظت آهن در آب به روش اسپکتر و فتومتری - دوشنبه سیزدهم تیر 1390
خوردگی فلزات - دوشنبه سیزدهم تیر 1390
اهميت آب - دوشنبه سیزدهم تیر 1390
كيفيت آب (Water Quality) - دوشنبه سیزدهم تیر 1390
لوله كشي سيستم فاضلاب و تصفيه استخر - دوشنبه سیزدهم تیر 1390
تاثير آبهاي زير زميني بر توسعه منابع طبيعي - دوشنبه سیزدهم تیر 1390
اهميت آب در روند توسعه کشورها - دوشنبه سیزدهم تیر 1390
چالش هاي فراروي مديريت آب ايران در توسعه پايدار - دوشنبه سیزدهم تیر 1390
اهمیت مدیریت لجن در تصفیه خانه های آب - دوشنبه سیزدهم تیر 1390
ارزیابی پمپ های گریز از مرکز و عوامل ایجاد کاویتاسیون - شنبه یازدهم تیر 1390
سيستم دفع فاضلاب ساختمان ها - شنبه یازدهم تیر 1390
انواع کاویتاسیون در پمپ ها - شنبه یازدهم تیر 1390
آلودگی های زیست محیطی شهر مشهد و راهکار های کاهش آن - شنبه یازدهم تیر 1390
فيزيولوژي جذب آب در گياهان - جمعه دهم تیر 1390
بررسي شوري خاک در سيستم هاي مختلف آبياري - جمعه دهم تیر 1390
تاثير آبياري بر رشد گياهان گلخانه اي - جمعه دهم تیر 1390
اندازه گیری جامدات در آب و فاضلاب - جمعه دهم تیر 1390
روش اندازه گیری سیانید (تیتراسیون) - جمعه دهم تیر 1390
اندازه گیری سولفات به روش توربیدیمتری - جمعه دهم تیر 1390
اندازه گیری فسفات به روش کلرید استانوز - جمعه دهم تیر 1390
اندازه گیری فنل به روش فوتومتریک (اسپکتروفتومتر) - جمعه دهم تیر 1390
اندازه گیری نیتریت به روش رنگ سنجی - جمعه دهم تیر 1390
اندازه گیری نیترات به روش اسپکتروفتومتر - جمعه دهم تیر 1390
اندازه گیری آمونیاک به روش نسلر - جمعه دهم تیر 1390
کيفيت خاک مراتع - فرسايش آبي - جمعه دهم تیر 1390
سیستم لوله های فاضلابی - پنجشنبه نهم تیر 1390
سیستم های مخازن نگهدارنده - پنجشنبه نهم تیر 1390
سیستم های زهکشی - پنجشنبه نهم تیر 1390
فاجعه جهانی به نام آب - پنجشنبه نهم تیر 1390
شور شدن خاک در اثر آبیاری - پنجشنبه نهم تیر 1390
سیستم آبیاری تراوا - پنجشنبه نهم تیر 1390
اثرات تنش آب بر رشد گیاه - پنجشنبه نهم تیر 1390
زهکشی چیست؟ - پنجشنبه نهم تیر 1390
بیلان منابع آب در ایران - پنجشنبه نهم تیر 1390
پليمرهاي منعقد كننده آلي ( پلي الكتروليت هاي منعقد كننده ) - پنجشنبه نهم تیر 1390
آب بازیافتی دستگاه های حفاری و خواص آن - پنجشنبه نهم تیر 1390
نمایشگاه بین المللی محیط زیست - چهارشنبه هشتم تیر 1390
نقشه های توپوگرافی - سه شنبه هفتم تیر 1390
نیتریت و نیترات در آب آشامیدنی و عوارض آنها - سه شنبه هفتم تیر 1390
انواع مته های حفاری - دوشنبه ششم تیر 1390
موارد مختلف در انتخاب پمپ ها - دوشنبه ششم تیر 1390

مرجع تخصصی آب و فاضلاب