نگاهي به وضعيت منابع آب در ايران و جهان

درحال مشاهده: نگاهي به وضعيت منابع آب در ايران و جهان

ادعونی اهدای خون

نگاهي به وضعيت منابع آب در ايران و جهان

۱۳۸۹/۱۱/۱۱

4:1

امیرحسین ستوده بیدختی

اگر چه بروز خشكسالي باعث شده است كه كشور با مشكلات كمبود آب به صورت جدي تر مواجه شود اما محدوديت هاي منابع آب از يك سو و برداشت بي رويه از اين منابع از سوي ديگر، در حال تضعيف اين منبع حياتي است.

جمهوري اسلامي ايران به دليل قرار گرفتن در كمربند خشك و نيمه خشك جهان در زمره كشورهاي با محدوديت منابع آب قلمداد مي شود و به همين دليل نيز اين ماده حياتي در ايران، يكي از مهم ترين اركان توسعه كشور است كه توسعه ساير بخش ها در گروي بهره برداري پايدار از آن است.

وضعيت آب در جهان
آب شيرين نه يك منبع جهاني، بلكه منبعي منطقه اي محسوب مي شود كه در حوزه هاي آبخيز خاصي از جهان قابل دسترس است و به دليل محدوديت آن به اشكال مختلفي يافت مي شود. در برخي از حوزه هاي آبخيز اين محدوديت ها فصلي هستند كه به قابليت و توانايي ذخيره سازي آب در دوره هاي خشك وابسته است. در ساير مناطق، محدوديت ها از ميزان تغذيه دوباره سفره هاي آب زيرزميني، ميزان ذوب برف يا از ظرفيت خاك جنگل ها براي ذخيره سازي آب متأثر است.
ماهيت منطقه اي منابع آب مانع از آن است تا جامعه جهاني بيانيه يا كنوانسيون خاصي را براي آن تصويب كند؛ بيانيه اي كه به طور فزاينده عمق نگراني هاي بشر را در اين خصوص منعكس سازد. آب كالايي منحصر به فرد و ماده اي بسيار حياتي است. محدوديت هاي اين ماده حياتي ظرفيت هاي ساير منابع حياتي از جمله غذا، انرژي، ذخاير ماهي و حيات وحش را تحت فشار قرار مي دهد. استحصال ساير منابع از جمله غذا، مواد معدني و فراورده هاي جنگلي نيز به تناسب مقدار كمي و كيفي منابع آب مي تواند محدود شود. در شماري از حوزه هاي آبخيز جهان محدوديت هاي آب آشكار شده است. در برخي از فقيرترين و ثروتمندترين كشورهاي جهان نيز سرانه استحصال آب به دليل مسايل زيست محيطي، افزايش هزينه ها و كميابي در حال كاهش است.
توزيع جريان هاي آبي نيز در سطح جهان نامتعادل است و با توزيع جمعيت تناسب ندارد.

از مجموع كل آب هاي جهان 4/97 درصد آن را آب شور درياها و اقيانوس ها تشكيل مي دهد كه به دليل شوري در عمل قابل استفاده نيستند. به اين ترتيب از مجموع منابع آب جهان، ذخاير آب شيرين تنها 6/2 درصد كل حجم ذخاير آب هاي سطح زمين را شامل مي شود كه بخش اعظم آن به صورت يخ در قطب هاي كره زمين و يخچال هاي طبيعي (98/1 درصد) و آب هاي زيرزميني (59/0 درصد) وجود دارند كه در دسترس نيستند. به اين ترتيب از مجموع آب هاي كره زمين تنها 014/0 درصد آب قابل استفاده بوده و در واقع حيات آدمي وابسته به همين مقدار اندك آب است از اين مقدار نيز حدود 001/0 درصد، آب موجود در اتمسفر، رودخانه ها، گياهان و جانوران، 005/0 درصد رطوبت خاك و 007/0 درصد آب شيرين موجود در درياچه ها است. ميزان آبي كه سالانه از اقيانوس ها تبخير مي شود حدود 425 هزار كيلومتر مكعب است كه بخش اعظم آن به صورت بارندگي به اقيانوس ها برمي گردد و تنها حدود 40 هزار كيلومتر مكعب به صورت نزولات جوي در خشكي ها تخليه و به صورت روان آب از طريق رودخانه ها و جريان هاي زير زميني دوباره به سوي اقيانوس ها جاري مي شود. به اين ترتيب مشاهده مي شود، به رغم اينكه بخش اعظم سطح زمين را آب پوشانده، تنها بخش اندكي از آن براي بشر قابل استفاده است و در حقيقت تمام برنامه ريزي هاي بشر بايد با توجه به اين محدوديت ها صورت پذيرد. از طرف ديگر، توزيع و پراكنش اين حجم محدود آب نيز در سطح كره زمين بسيار ناهمگون است و توزيع مكاني و زماني آب نيز بسيار متغير بوده و منطبق با پراكنش جمعيت و نياز جوامع بشري به آب نيست. ميزان آب مصرفي انساني (آبي كه برداشت مي شود اما به رودخانه ها يا آب هاي زيرزميني باز نمي‌گردد زيرا تبخير يا در گياهان و فراورده هاي كشاورزي ذخيره مي شود) حدود 2290 كيلومتر مكعب در سال است. حدود 4490 كيلومتر مكعب نيز براي رقيق كردن و كاهش آلودگي ها مورد استفاده قرار مي گيرد. حاصل جمع اين دو عدد 6780 كيلومتر مكعب در سال است كه نيمي از مجموع آب هاي روان پايدار (آب شيرين) كره زمين را تشكيل مي دهد. چنانچه ميانگين تقاضاي سرانه آب به هيچ عنوان تغيير نكند و جمعيت جهان بر اساس پيش بيني هاي سازمان ملل به نه ميليارد نفر در سال 2050 برسد آبي كه بشر استحصال مي كند حدود 10200 كيلومتر مكعب يعني حدود 82 درصد آب هاي روان شيرين كره زمين خواهد بود. اگر علاوه بر جمعيت تقاضاي سرانه نيز افزايش يابد محدوديت شديد آب در سطح جهان قبل از سال 2100 نمايان خواهد شد.

وضعيت آب در ايران

ايران سرزميني كوهستاني است كه دو رشته كوه البرز با جهت گيري شرقي- غربي و رشته كوه زاگرس با جهت گيري شمال غربي- جنوب شرقي در آن قرار گرفته اند. اين دو رشته كوه همانند ديواره اي مانع رسيدن ابرهاي باران زا از شمال و غرب كشور مي شوند و به همين دليل نيز بخش اعظم كشور را مناطق خشك و نيمه خشك تشكيل مي دهد. كمبود منابع آبي همواره به عنوان يك عامل محدود كنند فعاليت ها در كشور مطرح بوده است. توزيع مكاني آب در ايران به دليل شرايط طبيعي بسيار ناهمگن است. توزيع زماني نزولات جوي در كشور نيز مانند توزيع مكاني روند مشابهي را نشان مي دهد و ميزان آن در سال هاي مختلف و حتي فصول مختل متغير بوده و اين مساله مشكلات گوناگوني را در چند سال اخير براي بخش هاي مختلف، به ويژه بخش كشاورزي و تامين آب شرب شهرها به همراه داشته و زيان هاي زيادي را به اين بخش تحميل كرده است. حتي توزيع نامناسب زماني بارش ها طي سال هاي نرمال نيز از تنگناهاي جدي محدوديت منابع آب ايران است و اين معضل در سال هاي خشك تشديد مي شود. به عنوان نمونه، در مناطقي كه از نظر بارش نزولات جوي در زمره مناطق پرباران طبقه بندي مي شوند، در بعضي از ماه هاي سال كم آبي مشهود است. تحليل زماني نزولات جوي بيان كننده دامنه تغييرات زياد آن از سالي به سال ديگر است. جدول شماره 2 حجم حاصل از ريزش هاي جوي را در حوزه هاي آبريز كشور نشان مي دهد. با توجه به روند رشد جمعيت كشور و تشديد نياز بخش هاي مختلف، افزايش مصرف آب بخش شهري، روستايي وصنعتي اجتناب ناپذير خواهد بود. آب در فرايند توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي كشور نقش عمده و كليدي دارد. افزايش توليدات كشاورزي و امنيت غذايي، توسعه مراكز جمعيت شهري و روستايي و بهبود و ارتقاي كيفيت زندگي در گروي انجام سرمايه گذاري هاي لازم و هماهنگ در ابعاد مختلف توسعه و بهره برداري از منابع آب است. منابع آب تجديد شونده كشور با توجه به وضعيت بارندگي، پوشش گياهي و ساير عوامل تاثيرگذار در حجم نزولات جوي،‌ حدود 130 تا 139 ميليارد مترمكعب در سال است كه حجم قابل استحصال و با احتساب آب هاي برگشتي حدود 126 ميليارد مترمكعب برآورد مي وشد. از كل آب هاي تجديد شوند حدود 105 ميليارد مترمكعب را جريان هاي سطحي و 25 ميليارد مترمكعب را جريان هاي نفوذي به منابع زيرزميني تشكيل مي دهند. در حالي كه متوسط حجم كل آب سالانه كشور رقم ثابتي است تقاضا براي آب به علت رشد جمعيت، توسعه كشاورزي، شهرنشيني و صنعت در خلال سال هاي اخير، متوسط سرانه آب قابل تجديد كشور را تقليل داده است به طوري كه اين رقم در سال 1340 حدود 5500 مترمكعب بود در سال 1357 به حدود 3400 در سال 1367 به حدود 2500 و در سال 1376 به حدود 2100 مترمكعب كاهش يافته است. اين ميزان با توجه به روند افزايش جمعيت كشور در سال 1385 به حدود 1750 تنزل يافته است و در افق سال 1400 به حدود 1300 مترمكعب تنزل خواهد يافت. صرف نظر از تفاوت هاي آشكار منطقه اي در كشور و طيف گسترده مناطق خشك نظير سواحل خليج فارس و درياي عمان، نيمه شرقي كشور از خراسان تا سيستان و بلوچستان و نيز حوزه هاي مركزي كه ميزان سرانه آب قابل تجديد در آنها از ميزان متوسط كشور به مراتب پايين تر است، ارقام متوسط سرانه آب كشور در سال هاي آينده به مفهوم ورود ايران به مرحله تنش آبي و كم آبي خواهد بود. برداشت بي رويه آب از آب هاي زيرزميني يكي ديگر از مسايل اساسي كشور در بخش آب به شمار مي آيد كه در حال حاضر مشكلات جدي را در كشور پديد آورده است. به همين دليل نيز در بسياري از نواحي كشور سطح سفره هاي آب زيرزميني افت كرده و با توجه به خشكسالي هاي اخير، افزايش بهره برداري از آب هاي زيرزميني تشديد شده و خسارت هاي غيرقابل جبراني را بر منابع آبي زيرزميني كشور وارد آورده است. در كنار كاهش كميت منابع آب انتشار پساب هاي صنعتي، كشاورزي و شهري نيز از ديگر عوامل تهديد كننده منابع محدود آب كشور محسوب مي شوند. هر چند در خلال سال هاي گذشته به ويژه برنامه هاي سوم و چهارم توسعه اقدام هاي قابل قبولي براي تصفيه پساب هاي شهري و صنعتي صورت گرفته و مبين توجه دولت به حفاظت از كيفيت منابع آب است اما با توجه به افزايش جمعيت كشور، گسترش شهرنشيني و توسعه فعاليت هاي صنعتي و كشاورزي ضروري است تا اقدام ها از شتاب بيشتري برخوردار شوند.

شاخص هاي تطبيقي منابع و مصارف آب

با فرارسيدن قرن بيست و يكم و هم زمان با افزايش جمعيت به ويژه در كشورهاي در حال توسعه، تقاضا براي آب به منظور تأمين نيازهاي جمعيتي افزايش قابل ملاحظه اي يافته است. اين موضوع به خصوص در مناطقي از جهان كه به صورت طبيعي همواره با كمبود آب مواجه بودند، بيشتر حايز اهميت است. همان گونه كه عنوان شد، توزيع مكاني آب در جهان بسيار نامتوازن است و به همين دليل نيز ميزان دسترسي و سرانه مصرف آن نيز تفاوت هاي فاحشي را در بين مناطق مختلف جهان نمايان مي سازد. يكي از شاخص هاي بسيار مهم در خصوص وضعيت منابع آبي هر كشور نسبت استحصال آب به آب قابل دسترس (پتانسيل آبي) است. اين شاخص از تقسيم آب مصرف شده به آب قابل دسترس هر كشور به دست مي آيد. هر قدر مقدار اين شاخص بزرگ تر باشد، ميزان فشار بر منابع آبي كشور بيشتر بوده و مبين تنش آبي در يك كشور است. بر اساس اين معيار در صورتي كه مقدار اين شاخص در دامنه 5-1 باشد كشور موردنظر هيچگونه تنش آبي ندارد، در صورتي كه شاخص مزبور بين 20-5 باشد كشور داراي تنش آبي كم، در صورتي كه اين رقم بين 40-20 باشد داراي تنش آبي متوسط و بيش از 40 نيز داراي تنش آبي شديد خواهد بود. يكي ديگر از شاخص هاي مصرف منابع آب شاخص بهره وري آب است كه نشان مي دهد به ازاي هر واحد توليد ناخالص داخلي چه مقدار آب مصرف شده است. براي محاسبه آب شاخص توليد ناخالص هر بخش بر مقدار آب مصرف شده در بخش مزبور تقسيم مي شود و عدد حاصل به عنوان شاخص مورد استفاده قرار مي گيرد. مقدار اين شاخص به تبعيت شرايط و ساختار اقتصادي كشورها متفاوت است.
بررسي اين شاخص در بين كشورهاي مختلف جهان تفاوت هاي آشكاري را بين كشورهاي توسعه يافته و در حال توسعه نشان مي دهد به طوري كه مقدار كل اين شاخص بين 2/28 در كشورهاي با درآمد بالا تا 8/0 در كشورهاي با درآمد پايين در نوسان بوده است. همانگونه كه ملاحظه مي شود، مقدار اين شاخص در كشورهاي توسعه يافته به دليل فناوري هاي بالاتر از كارايي و بهره وري بيشتر برخوردار بوده و به همين دليل نيز به ازاي هر واحد مصرف آب، ارزش افزوده بيشتري نسبت به كشورهاي كمتر توسعه يافته توليد مي كنند. اين در حالي است كه اكثر كشورهاي توسعه يافته به دليل قرار گرفتن در عرض هاي بالاتر كره زمين كمتر با محدوديت آبي دست به گريبان بوده و با مشكلات كمتري در اين زمينه مواجه هستند. از اين رو،‌ارتقاي بهره وري و كارايي آب در كشورهاي كم آبي نظير جمهوري اسلامي ايران بسيار حايز اهميت بوده و ضروري است تا سياست و اقدام هاي مقتضي در اين زمينه صورت گيرد.

جمع بندي

ما در جهاني زندگي مي كنيم كه كمبود آب همواره به عنوان يك موضوع اساسي، مطرح بوده است. كمبودي كه هر ساله بيشتر مي شود. در حال حاضر بسياري از افراد كشورهاي در حال توسعه از آب كافي براي برآوردن نيازهاي اصلي خود مانند شرب، حمام و پخت و پز، محروم هستند. پيش بيني مي شود كه تا سال 2050 ميلادي حدود 563 ميليون نفر بر جمعيت كشور هند، 187 ميليون نفر بر جمعيت كشور چين كه در زمره فقيرترين كشورهاي جهان به لحاظ اراضي كشاورزي قلمداد مي شود، افزوده شود كه در حال حاضر نيز با مشكلات عديده اي در زمره تأمين منابع آب مواجه هستند. كشورهايي نظير مصر، مكزيك و جمهوري اسلامي ايران نيز با افزايش جمعيت مواجه بوده و بر اساس پيش بيني سازمان ملل متحد جمعيت آنها نيز تا سال 2050 حدود 50 درصد افزايش خواهد يافت. در اين كشورها كه در حال حاضر با كمبود آب مواجه هستند، تداوم رشد جمعيت بسياري از شهروندان را با كمبود آب مواجه كرده است و در صورتي كه اقدام هاي اساسي را براي استفاده بهينه از منابع محدود آب در دستور كار خود قرار ندهند، به طور قطع با مشكل هايي براي دستيابي به توسعه پايدار مواجه خواهد شد. يكي از مهم ترين نشانه هاي كمبود آب، خشك شدن رودخانه ها است كه اكنون در تعدادي از رودخانه هاي مهم جهان مشاهده مي شود و به همين دليل افرادي كه در انتهاي سرشاخه هاي اين رودخانه ها زندگي مي كنند، با كمبود شديد آب در تمام يا بخشي از سال مواجه هستند. پديده اي كه در حال حاضر در تعدادي از رودخانه هاي كشور ما نيز مشهود است. نام كشور                               كشاورزي     صنعت            كل
آفريقاي جنوبي                          5/0           53             3/11
كشورهاي با درآمد پائين              3/0            7/0            8/0
كشورهاي با درآمد متوسط           6/0           19             3/3
كشورهاي با درآمد بالا               7/2           6/33           2/28
جهان                                      1             7/18           6/8
از سوي ديگر، به دليل انتشار انواع آلودگي ها و ورود آنها به منابع محدود آب، همين مقدار آب محدود نيز به دليل آلودگي شديد از حيز انفاع خارج شده است و امكان استفاده از آنها در برخي از موارد غير ممكن مي شود. همچنين در شرايطي كه رودخانه هاي مهم جهان پيوسته خشك مي شوند، سفره هاي آب زيرزميني نيز در تمام قاره ها به علت فزوني گرفتن تقاضاي آب از بازده پايدار آبخوان ها پيوسته در حال تنزل هستند. پمپاژ كردن آب از عمق زمين پديده اي است كه در نيم قرن اخير و از زمان پيدايش موتورهاي نيرومند ديزلي ممكن شده و توانسته است در مدتي كوتاه كاهش شديد منابع آب هاي زيرزميني را باعث شود.

پيشنهادها
روش هاي بي شماري براي استفاده از آب به صورت پايدار و نه از طريق مصرف آب بيشتر، وجود دارد. فهرست خلاصه اي از مهم ترين اقدام ها را در اين زمينه مي توان به شرح زير ارايه كرد:
- انطباق ميان كيفيت آب با نوع مصرف، براي مثال، استفاده از آب غير شرب حاصل از تصفيه فاضلاب ها در سيفون توالت و براي آبياري چمن.
- توسعه روش آبياري قطره اي كه مي تواند مصرف آب را بين 30 تا 70 درصد كاهش و هم زمان ميزان توليد محصول را نيز بيست تا نود درصد افزايش دهد.
- استفاده از شيرهاي آب كم مصرف در دستشويي ها و ماشين لباس شويي
- جلوگيري از نشت آب
- كشت گياهان سازگار با شرايط اقليمي در مناطق خشك و كم آب و توسعه فضاي سبز با كشت گياهان بومي كه نياز اندكي به آب دارند.
- بازيافت آب، برخي از صنايع، به ويژه در مناطق خشك و كم آب، پيشگام استفاده از روش هاي كارآمد و كم هزينه براي بازيافت، تصفيه و استفاده مجدد از آب بوده اند.

- جمع آوري آب باران در مناطق شهري، با توسعه سيستم جمع آوري و ذخيره آب از طريق سقف منازل مي توان آبي به اندازه آب هاي روان حاصل از نزولات جوي را مانند سد بزرگي ذخيره و مصرف كرد. يكي از بهترين روش ها براي استفاده عملي از اين اقدام ها توقف اعطاي يارانه به بخش آب است. چنانچه قيمت استحصال نشان دهنده تمام يا بخشي از هزينه هاي مالي، اجتماعي و زيست محيطي تأمين آب باشد، استفاده عقلايي از منابع آب به طور خودكار محقق مي شود

منابع: ‌ ‌

1‌-‌براون ،لستر، اقتصاد زيست محيطي، 2000، ترجمه حميد طراوتي، انتشارات نشر هواي تازه. ‌ ‌

2‌‌–پوراصغر سنگاچين، فرزام، چالش هاي مديريت منابع آب كشور، 1379، مجله برنامه و بودجه شماره 64 و 65، سازمان مديريت و برنامه ريزي كشور(سابق.) ‌ ‌

3‌ -‌ سالنامه آماري كشور 1385– مركز آمار ايران 1386.

4‌ -‌ برنامه اقدام ملي براي مقابله با بيابان‌زايي و تعديل آثار خشكسالي در جمهوري اسلامي ايران - وزارت جهاد كشاورزي – سازمان جنگل‌ها و مراتع كشور 1381.

5‌ -‌ميدوس و همكاران، 2005، ترجمه علي حبيبي و فرزام پوراصغر ( در دست انتشار .)

‌‌6- 6002 eD dlroW_lev_po_nI tnem_id_ac_.knaB dlroW ,srot

7ahciM -_syS ecneics latnemnorivnE la te& yenniKcM.L le_oS dna smet_ul_,snoit 3002inU,_rev_is_.rehsilbuP tteltraB dna senoJ,eessenneT fo yt

8eR tenalP gniviL -_trop 6002dliW dlroW,_tooF labolG & dnuF efil_.krowten tnirp

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

موضوعات مرتبط: آب و آلودگی آب و آبیاری و منابع آب,حفاری

برچسب‌ها: منابع آب , آب

ادامه مطلب

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

درحال مشاهده: نگاهي به وضعيت منابع آب در ايران و جهان

نگاهي به وضعيت منابع آب در ايران و جهان

لیست مطالب

آرشیو موضوعی

برچسب ها

صفحات مهم

لینک دوستان

پیوندها

نویسندگان

آخرین مطالب

آرشیو