وضعيت كشاورزي وآبياري اراضي زراعي منطقه قبل از احداث شبكه آبياري دز

وسعت اراضي قابل كشت منطقه بالغ بر 150 هزار هكتار بوده كه حدود 93000 هكتار قابل آبياري و57000 هكتار بصورت ديم كشت شده است.

در زمين هاي آبي غالباً به شیوه خاصی عمل می شد : زمين را به سه قسمت تقسيم كرده ،در يك قسمت برنج كاشته ودر ماههاي مهر و آبان برداشت مي كردند وچون آن زمين پر آب و پوشيده از بقاياي شلتوك بود نمي توانستند بلافاصله آن راكشت نمايند ،بنا براين در دو قسمت ديگر گندم وجو مي كاشتند ،سپس بعد از برداشت گندم يا جو دوباره در يك سوم مجموع زمين به كشت برنج مي پرداختند.

در شبكه سنتي آب را از رودخانه هاي دز،كرخه، بالا رود، شاوور، عجيروب ولوره برداشت مي كردند.جهت انحراف انتقال آب به مزارع علاوه بر استفاده يازده رشته قنات رودخانه اي ،تعداد زيادي نهر روباز از اين رودخانه ها منشعب مي گرديد ،اين قنوات وانهار ،پيوسته نياز به تعمير ومرمت سالانه داشته واينكار در زماني كه جريان آب رودخانه كاهش مي يافت انجام مي گرفت.براي افزايش سطح آب وهدايت به درون انهار در بستر رودخانه از سدهاي چوبي (سله اي) كه متشكل از سبد بافته شده از چوب وسرشاخه درختان بود استفاده مي كردند.سبدها را از ديواره دهانه آبگير يا سراب نهر به سمت بالا دست يا خلاف جهت حركت آب در رودخانه امتداد مي دادند ودرون سبدها سنگ مي چيدند.

اين سدهاي موقت انحرافي هر ساله بر اثر سيلاب،تخريب ومجدداً در فصل كم آبي يا سال بعد احيا مي شدند.مقدار آب انهار سنتي وقنات ها به خاطر عوامل متعدد نياز كشاورزان را برطرف ننموده ،بدين سبب نزاع هايي بر سر تقسيم آب بين زارعين ويا مالكين به وقوع آمده واغلب اين مشاجرات به خونريزي وقتل منجر مي گرديد.گاهي تطويل سبدها به درون رودخانه تا 12 متر از كناره بستر انجام مي گرفت ولي فقط عمق آب درون نهر سنتي را حدود 20 سانتي متر افزايش مي داد.

در جنوب شهر دزفول و در پايين دست پل قديم در نزديكي سد انحرافي فعلي ،هر ساله توسط كشاورزان سدهاي سبدي احداث مي شد وآب رودخانه را به  طرف آبگير هاي شرق وغرب وانهار سنتي منحرف مي نمودند.از آبگير شرقي رودخانه انهار كرملك،نهرخان،كالنگان ،الياسي،نودرار عبد شاه ،كوتيان دهلي، قالوند وشمعون و از آبگير غربي انهار شاخه،علي بل الحسين ،بنوار ناظر و در مجموع در اين قسمت از رودخانه بيش از 14 شاخه نهر منشعب و آبگيري مي شد.

گذشته از انهار فوق الذکر ،قنوات شاه آباد ،سیاه منصور ،بنوار شامی ،قمش مومنان ،قمش حاجیان ،سنجر وانهار قلعه طوق ،جاته وشوهان نیز بعنوان مسیری برای انحراف آب مورد استفاده قرار می گرفت.البته شایان ذکر است قنوات حفر شده در منطقه دزفول با انواع قنوات در سایر نقاط ایران متفاوت است بنحوی که در این روش آب از رودخانه منشعب شده وبه اراضی از پیش تعیین شده هدایت می گردد این روش عملاً بمنزله احداث تونل انحراف آب محسوب می شود در صورتی که احداث قنات در مناطق دیگر از نقاط مرتفع آغاز شده وبا جمع آوری وهدایت آبهای زیر زمینی با شیب مناسب در نقاط پست تر ظاهر می گردد. 

انهار سنتي

كانال هاي قديمي انتقال آب قبل از احداث شبكه مدرن دز با نيروي كارگر حفر وسالانه لايروبي مي شد.اين انهار داراي عمق زياد با بدنه هاي خاكريزي مرتفع بوده كه عرض بعضي از آنها به 20 متر يا بيشتر مي رسيد.عريض بودن اين كانالها به خاطر نوار هاي عرضي (تراس پلكاني) متعدد بوده كه براي انتقال مصالح لايروبي به بيرون استفاده مي شد.حجم مصالح لايروبي حدود 5/1 متر مكعب در هر متر طول مسير كانال بوده واين مصالح گاهي تا ارتفاع 10 متر بوسيلة طناب يا زنجير وتوسط 4 تا 5 نفر به خارج از كانال تخليه مي گرديد.هر بخش از اراضي بوسيلة يك كانال با منشأ آب رودخانه آبياري مي گرديد وهزينة لايروبي ونگهداري وانتقال آب به عهدة مالكين بوده است.

در بعضي ازمواقع سال به دليل رسوب رودخانه اي و فقدان سد مخزني حجم لايروبي در انهار قابل توجه بود.كانال هاي سنتي وسايل تنظيم وانحراف آب به شكل صحيح نداشتند وهمواره به دليل طول زياد كانالها از سرچشمه (رودخانه) تا مزارع وشكست بدنه خاكريز آنها مقادير زيادي آب هدر مي رفت.

در بعضي از مواقع سال شكست كانال ويا نفوذ آب به درون زهكش هاي طبيعي ونيز پائين افتادن سطح آب در مقطع آبگير كانال به خصوص فصل تابستان تعدادي از روستاها از وجود آب بي بهره مي ماندند وكشاورزان ناگزير به روستاهاي مجاور كه به آب دسترسي داشتند مهاجرت مي كردند.

مزارع كشاورزي سنتي و روش هاي آبياري

وضعيت مزارع كشاورزي سنتي تسطيح نسبي طبيعي بوده وهيچگونه ماشين آلاتي براي هموار سازي اراضي وجود نداشت وبه همين دليل با توجه به توپوگرافي زمين ابعاد قطعات زراعي متفاوت بوده است تا قبل از سال 1341 واجراي قانون اصلاحات اراضي ،كليه اراضي متعلق به مالكين خصوصي مختلف بوده است.واحد زراعي در روستاها «خيش» يا «جفت» زراعي است كه شامل دو حيوان كششي براي دستگاه گاو آهن سنتي است.مساحت هر خيش يا جفت در اراضي ديم زار 30 هكتار و در اراضي فارياب (آبي) 14 هكتار بوده است.كشاورزان دائمي ساكن روستاها كه رعيت ناميده مي شدند وكاملاً وابسته به زمين زراعي روستا  بوده حق هيچگونه تصميمي در نوع محصولات كشاورزي و مقدار آن وحتي مهاجرت از روستا را نداشتند ،چه اگر از روستاي خود بيرون مي رفتند در هيچكدام از روستاهاي ديگر پذيرفته نمي شدند.علت نيز اين بود كه هر روستا به تعدادي جفت يا خيش معين تقسيم شده و تغيير در تعداد جفت باعث تغيير در مساحت سهم زراعي خانوار روستايي مي شد.

وضعيت آبياري مزارع          

در زمستان هر كشاورز موظف بود كه سهمية زمين زراعي خود را كه قبلاً با نظارت كدخدا قرعه كشي شده آبياري اوليه يا ماخار براي كشت گندم يا جو انجام دهد(هيرم كاري) 24 ساعت بعد از آبياري اوليه (ماخار) زمين بذر پاشي وبوسيلة گاو آهن سنتي

شخم زده شده وبعد از شيار وكاشت بذر محصول به كمك رطوبت موجود در خاك سبز شده وتا نيمه بهمن ماه حتي اگر باران بقدر كافي نمي باريد هيچگونه آبياري نمي شد.از نيمه بهمن ماه به بعد چنانچه بارش نبارد آبياري گندم يا جو شروع مي شده وتا پايان ارديبهشت ماه حدود 2 تا 3 بار انجام مي گرفت.نهر آبياري در خط الرأس مزرعه احداث شده وبفواصل معيني بريدگيهاي جديدي ايجاد مي كردند طول خطوط آبياري بسته به شكل قطعه زمين حدود 100 متر بوده است.آبياري مزارع شلتوك در تابستان نيز بستگي به وضعيت توپو گرافي زمين وكرت ها با ابعاد مختلف داشته است حوضچه ها يا كرت ها بوسيلة پشته هايي از هم جدا بوده ودر امتداد شيب زمين بوسيلة بريدگيهايي جهت ورود وهدايت آب پشته ها بهم متصل مي شدند.

آبياري مزارع شلتوك در كليه روستاها يكسان بوده وبوسيلة آبيار (اومال = اويار) انجام شده است.مزد يا اجرت اومال را گاهي كشاورزان يا طبق توافق مالك يا بالمناصفه سر خرمن پرداخت مي نمودند.در نظام سنتي حق آب با مالكيت اراضي رابطه نزديك داشته ونگهداري نهر هاي انتقال ونقاط ووسايل انحراف آب تا سرمنشإ رودخانه به عهدة مالك بوده است.

عملكرد محصول در شبكه سنتي

قسمت اعظم اراضي ،داراي خاك مناسب زراعي بوده و كلاً 91000 هكتار اراضي مستعد كشاورزي شناسايي گرديده بود اين اراضي به دليل محدوديت آب رودخانه هاي دز وكرخه در فصل تابستان باير باقي مي ماند .محصولات عمدة مزارع منطقه عبارت از گندم ،جو،لوبيا، برنج، كنجد، سبزيجات وميوه جات بوده است.ميزان برداشت محصول در مزارع آبي وديم بسيار كم بوده وطبق آمار موجود ،گندم در مزارع آبياري شده 615 كيلوگرم در هكتار ودر مزارع ديم 410 كيلوگرم بازدهي داشته است.تعداد كمي از مزارع كه بيشتر جنبه دولتي داشته داراي كشت مكانيزه بوده ولي روش هاي كهن از قبيل استفاده از خيش چوبي با گاو، بذر افشاني بي نظم دستي وخرمن كوبي ودرو با دست متداول بوده است.

نحوه دریافت آب بها از کشاورزان:

همانگونه که گفته شد چون انهار جزء متعلقات مالک محسوب می شد لذا کلیه انهار اصلی وفرعی به نام او ثبت می شد وسهمیه مالکی را اززمین وآب دریافت می کرد.در نتیجه وجه دریافت شده فقط بابت آب بها نبود.

در اراضی آبی وظایفی که بعهده مالک وکشاورز بوده بشرح زیر است:

الف) وظایف مالک:

1-      سبد چیدن وسبد گذاری در جلوی رودخانه

2-      لایروبی انهار درجه 1و2

3-      از محصولی که به مالک تعلق می گرفت معادل یک دهم برای حقوق کدخدا در نظر گرفته می شد.

4-      پرداخت حقوق ضابط