پیرامون قنات

درحال مشاهده: پیرامون قنات

ادعونی اهدای خون

پیرامون قنات

۱۳۹۰/۰۴/۰۲

20:12

امیرحسین ستوده بیدختی

دستیابی به منابع آب زیرزمینی و استخراج آن توسط قنات ، هنگامی ضرورت یافت كه رودخانه ها و چشمه ها دیگر قادر به تأمین نیازهای روز افزون بشر به آب نبودند. در كشورهای خشك تا نیمه خشك ، مانند ایران ، در گذشته نیز مانند امروز ، آب كم یاب بود. از سوی دیگر ، تنها كشوری می توانست بر چنین مشكلی فایق آ’د و بر منابع عظیم زیرزمینی دست یازد كه شرایط زمین شناسی – ژئومورفولوژی و تكنیك برای آن مهیا بود. تمام این شرایط در ایران بیش از هزار سال پیش فراهم بود. به همین دلیل ایرانیان قدیم مبتكر قنات شدند و فن آن را از این كشور به كشورهای دیگر
منتقل نمودند.

گسترش حفر قنات و زه كشی مصنوعی تا آنجا پیش رفت كه تمدن ایران باستان بر آن استوار شد و خدماتی كه ایرانیان طی تاریخ تمدن خود در این زمینه انجام داده اند، در نوع خود بی نظیر و از لحاظ فنی قابل تحسین است.

دامنه حفر قنات و پیشرفت تكنیك آن در ایران تا آن حد شكوفایی داشت كه به حق می توان ایرانیان را در این زمینه با مصریان در زمینه احداث سد و مهار آبهای سطحی و با رومیان در خصوص معماری و یا با مهندسین یونانی مقایسه كرد. در هر حال ، آنچه مسلم می باشد این است كه سرزمین نسبتاً خشك ایران بدون استفاده از آبهای زیززمینی قادر نبود مركز یكی از تمدن های كهن بشری در جهان ، درآید.

برای ما ایرانیان قنات ، چه به لحاظ تاریخی و چه از حیث این كه در ایران حدود 50000 رشته قنات وجود دارد كه 290000 رشته از آن دایر بوده و سالانه حدود 8 میلیارد متر مكعب آب زیرزمینی توسط آنها استحصال می شود ،حایز اهمیت فراوان است.

كسب اطلاع از وجود آبهای زیرزمینی در یك منطقه ، در گذشته آسان نبود. راههایی كه در آن زمان برای این منظور دنبال می كردند عبارت بود از:

1-شناخت كلی منطقه و شناسایی سایر منابع آب ، نظیر چشمه و غیره.

2-شناخت آبهای زیرزمینی از روی پوشش گیاهی ، و شناسایی گیاهانی كه در این رابطه حائز اهمیت بودند؛ مانند خارشتر ، نی ، كرك و پونه.

3-شناخت آبهای زیرزمینی از روی رنگ و شكل زمین ؛ نظیر شناسایی مخروط افكنه ها ، مسیلها و سازند سخت و یا احیاناً وجود درز و شكاف در آنها.

هر رشته قنات دارای یك مادر چاه ، چند میله و گاهی یك یا چند رشتة فرعی است كه به مادر چاه ختم می شود و به طور كلی متشكل از یك بخش آبگون ، بخش خشك گون و مظهر می باشد.

لازم به ذكر است كه مشكل ترین نحوة حفر قنات ، دویل كنی است، یعنی كندن از پایین به بالا. دویل كنی وقتی انجام می شود كه مقنی بخواهد دو لایه آبدار را توسط یك میله چاه به یكدیگر متصل نماید و جریان آب لایه بالایی را به كوره وصل كند.

طویل ترین قنات ایران ، قنات اشكذر به طول 72 كیلومتر در یزد و پر آب ترین قنات ، قنات پای كم است و در حومه شهرستان بم واقع شده است. همچنین عمیق ترین قنوات ایران در گناباد واقعند كه عمق مادر چاه بعضی از آنها مانند قنات قصبه و بیدخت در حدود 300 الی 350 متر گزارش شده است.

بیشتر قنوات تنها از سفرة سطحی آب می گیرند. به همین دلیل دبی آنها تابع نزولات جوی است. مگر قنواتی كه عمق مادر چاه و حلقه های آبگون آنها زیاد می باشد و از مخازن بزرگ زیر زمین
تغذیه می شوند.

در فصول پر باران سال ، دبی قنوات افزایش و در مواقع كم باران ، كاهش می یابد. مع هذا كاهش دبی قنوات و یا حتی خشك شدن آنها ، همیشه تابع نزولات جوی نیست، بلكه عوامل دیگری هم وجودند كه در این رابطه نقش موثر دارند. مهمترین این عوامل عبارتند از:

1-پایین افتادن سطح آب زیرزمینی در اثر بهره برداری بی رویه توسط چاهای عمیق:

در اغلب دشتهای بزرگ و پر آب ایران در اثر بهره برداری بی رویه و غیر مجاز ، تعداد زیادی از قنوات در اثر پایین افتادن سطح آب زیرزمینی خشك و متروكه شدند. در چنین شرایطی معمولاً قبل از خشك شدن قنات ، پیشكار آن را به سمت دامنه ادامه می دهند. ولی گاهی این عمل نیز موثر
واقع نمی شوند.

2-ریزش بدنة قنات:

به دلیل ریزشی بودن زمین و یا آبیاری آن در اطراف میله چاهها و یا زلزله ، بخشی از بدنة قنات ریزش می نماید و از انتقال آب به مظهر جلوگیری می كند. در چنین شرایطی قنات را لایروبی و در صورت امكان كول گذاری می كنند، یا بغل بُر می زنند.

3-گرفتگی یا پر شدن قنات توسط سیلاب:

در این حالت نیز باید قنات را لایروبی كرد یا مسیر آن را تغییر داد. البته مقنّی در مواقعی كه مشاهده می نماید، قنات باید از دره سیلابی عبور كند با زدن شتر گلو ، این خطر را رفع می كند. مع هذا قنواتی كه در مسیر مسیلها حفر می شوند، گاهی دچار سیل زدگی می گردند.

4-گرفتگی مجرای قنات در اثر رسوبات مواد محلول در آب: مواد محلول در آب نظیر
بی كربنات كلسیم 2(CO3H) Ca در اثر كاهش فشار و افزایش درجه حرارت رسوب می كند. مواد رسوبی به تدریج مسیر قتات و فضاهای خالی بین دانه های رسوبات را در بخش آبگون مسدود و در نتیجه آب قنات كاهش می یابد. در چنین شرایطی نیز قنات را لایروبی می كنند.

5-زیانهای ناشی از زلزله:

زلزله های مخرب ، گاهی سبب پیدایش چشمه می شوند ولی اغلب موجب خشك شدن قنوات می گردند. كشور ایران كه روی كمربند زلزله قرار دارد همواره در معرض خطر خرابیهای ناشی از آن واقع است كه یكی از این خرابیها ، تخریب و خشكاندن قناتها می باشد.

قناتهایی كه از زلزله صدمه می بینند ، گاهی به هیچ وجه قابل احیاء نیستند. ولی اگر زلزله فقط سبب ریزش بدنه آن شود ، می توان با لایروبی كردن و یا بغل بُرزدن ، قنات را دوباره احیاء كرد.

تعیین حریم قنات در برابر آلوده سازها:

در این مورد نیز همانند چاه می توان برای قنات سه حوزة حمایتی را رعایت نمود. حوزة I محدودة اطراف میله چاههای قنات و مسیر آبگون است. حوزة II خط 50 روز می باشدكه باید در برابر آلوده سازهای باكتریولوژیكی حمایت شود و حریم شمارة III را باید در برابر آلوده سازهایی كه به مدت طولانی در آب باقی می مانند(فاضلاب كارخانجاتی كه فلزات سنگین و یا آرسینك در آن است و نیز مواد آلوده به رادیواكتیو) حمایت كرد.

آنچه كه در مورد قنات باید گفته شود این است كه آب قنات بطور كلی برای مصارف شرب مناسب نیست. زیرا جانوران و پرندگان اغلب در میله چاههای قنوات و یا در كورة آنها جای مناسبی برای زندگی می یابند. فضولات و لاشه های آنها آب قنات را آلوده می سازد. چه بسا كه ماهیها و جانوران دوزیست (قورباغه و وزغ) از مظهر قنات وارد آن شوند و سبب آلوده شدن آب گردند. گاهی هم در اثر
بی احتیاطی صاحبان قنات كه پس از لایروبی سر میله چاه را نمی بندند، حیوانات و بعضی اوقات كودكان در قنات افتاده ، از بین می روند و آب را آلوده می سازند.

در بعضی از روستاهای ایران مسیر قنات از درون روستا می گذرد و منبع تأمین كنندة آب شرب روستا می باشد. دفع فاضلاب خانگی نیز در منازل در چاههای جذبی انجام می شود كه در حریم قنات واقعند. در نتیجه آب قنات به شدت آلوده و سبب بیماریهای مختلف می شود. امروزه مشخص شده كه تنها بیماری وبا نیست كه می تواند توسط آب منتقل شود ، بلكه حصبه ، باسیلهای اسهال خونی ، بیماری مسری تورم كبد ، بیماری فلج اطفال نیز می توانند توسط آب سرایت كنند. بین روستاهای كشور ما كم نیستند روستاهایی كه از آب قناتی كه درون روستا می گذرد و خود سبب آلوده ساختن آن می شوند، به عنوان آب شرب استفاده می كنند.

گاهی دیده می شود كه مردم از میله چاههای قنات به عنوان دقع زبالة خانگی استفاده می كنند. این كار نیز نادرست است ، چون عصاره زباله ها به تدریج در اثر بارندگی به دورن قنات نشت می نماید و آب قنات را آلوده می سازد. همچنین آب قنواتی كه از زمینهای مزروعی می گذرند، توسط كودهای حیوانی و شیمیایی كه روستائیان به زراعت می دهند، آلوده می شوند. تخصیص دادن آب این قبیل قنوات نیز برای آب شرب مناسب نیست.

با توجه به مطالب فوق الذكر روشن است كه حتی الامكان باید از آب قنات ، بویژه وقتی كه مسیر اندر روستا و یا در زمینهای مزروعی و باغ واقع است، برای مصارف شرب خودداری كرد.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

موضوعات مرتبط: آب زیرزمینی,تصفیه,انتقال و خصوصیات,چاه,قنات

برچسب‌ها: آب زیرزمینی , قنات

ادامه مطلب

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

درحال مشاهده: پیرامون قنات

پیرامون قنات

لیست مطالب

آرشیو موضوعی

برچسب ها

صفحات مهم

لینک دوستان

پیوندها

نویسندگان

آخرین مطالب

آرشیو