قنات حفظ پایداری محیط زیست

درحال مشاهده: قنات حفظ پایداری محیط زیست

ادعونی اهدای خون

قنات حفظ پایداری محیط زیست

۱۳۹۰/۰۳/۲۲

12:19

امیرحسین ستوده بیدختی

بسیاری از آبادبوم های مرکزی و حاشیه کویر ما، موجودیت، مدنیت و ماندگاری خود را در طول تاریخ دراز و دیرینه خویش مدیون سازه ای هستند به ظاهر ساده، امّا بسیار ارزشمند و کاملاً بومی سازه ای که نام ایران و ایرانی را به واسطه آفرینشش در تاریخ صنعت آب جهان، بلندآوازه و پرتکرار کرده است.

آن سازه چیزی نیست جز «کاریز» یا قنات؛ ابزاری که بیشترین خدمت را به امنیت غذایی ایرانیان در طول سه هزار سال گذشته ارائه داده است. در مقاله ای که در پی می آید نویسنده کوشیده است ضمن تشریح مختصر ویژگی قنات های ایرانی، نسبت به نامهربانی هایی که درباره این سازه گرانبها روا شده هشدار دهد.

قنات یا کاریز سازه ای است متشکل از چاه های متوالی که به وسیله مجرایی زیرزمینی به هم می پیوندند. جریان آب قنات از درون این مجرای زیرزمینی عبور می کند و در نهایت به سطح زمین می رسد. قنوات در گذر از تاریخی چندهزار ساله، شریان زندگی را بر دل سوزان نواحی بیابانی و حاشیه کویر مرکزی در دست داشته اند، چرا که در واقع اسباب ضروری برقراری و استمرار تمدن را در مناطق کم آب (drylands) به وجود آورده اند. فرهنگ کشاورزی دیرپای ایرانی به همراه وجود بیابان های پهناور در این سرزمین کهن، سبب شده تا ایرانیان از دیرباز جایگاه و احترام ویژه ای را برای آب و آبادانی لحاظ کنند.

اجداد ما با تفکری تحسین بر انگیز حیات خود را مرهون دست بخشش گر ساقی ازلی و ابدی می دانستند. آنها هر گوشه ای را که درختی برافراشته و سبز می یافتند، قدمگاهی مقدس می خواندند؛ بر درخت دخیل می بستند و هرگز آب پاک و پاکیزه را آلوده نمی کردند. سازه های آبی بدیع و شگفتی آفرین تاریخی، نمایانگر ابتکار و ذوق ایرانی است و از مفاخر ملّی ما محسوب می شود. به جرأت می توان گفت که قدیمی ترین و شناخته شده ترین این سازه ها، قنات است.

چنین است که اغلب دیرین شناسان در حوزه صنعت آب، ایران را خاستگاه اصلی به وجود آمدن قنات می دانند و معتقدند کشورهای دیگر جهان به تدریج در این فن از ایرانیان الگو گرفته اند.

از طرفی، آشکار است که در هزاره سوّم، بحران آب، یکی از اصلی ترین نگرانی های انسان آینده نگر امروزی است که سبب شده کشور های مختلف با توجه به جایگاه محوری آب در توسعه، به سوی مدیریتی جامع برای حفظ، احیاء، اصلاح، توسعه و بهره برداری از اندوخته های آبی روی آورند؛ دریافتی که لزوم توجه جدی تر به احیا و روزآمد کردن این صنعت یا شگرد بومی را دوچندان می سازد.

یکی از مزیت های قنات که در سایر طرح های آبی کمتر مشاهده می شود، مشارکت در مدیریت بر قنوات و بهره برداری از آنها است. تا دهه چهل شمسی، بحث ارباب و رعیتی در میان بود. ارباب مدیریت سیستم قنات را در اختیار داشت و رعایا بهره برداری می کردند. ارباب ها از بضاعت مالی خوبی برخوردار بودند و هزینه ای را هم برای مرمت، احیا و لایروبی صرف می کردند.

بعدها با تقسیم شدن آب و تعدد مالکین، امر بازسازی نیز کمرنگ تر شد و این موضوع شاید به عدم بضاعت مالی بهره برداران و کشاورزان باز می گشت. توجه به جایگاه اقتصادی حفظ قنات، مزیت های استفاده از این سیستم برای تحقق توسعه پایدار، ارزش تاریخی و همچنین هویت بخشی فرهنگی به واسطه معرفی این ساز و کار کهن ایران زمین، اسباب آن را فراهم آورد تا دولت طرح جامعی را به صورت یکپارچه با عنوان طرح احیاء و مرمت قنوات کشور از سال ۱۳۷۷ توسط سازمان متولی آن یعنی جهادکشاورزی آغاز کند. لیکن متأسفانه نتایج حاصل از این طرح مفید و ارزشمند، آنگونه که بایسته می نمود، در سطح جامعه و بهره برداران انعکاس نیافت.

همچنین از ابتدای دهه هشتاد، مقرر شد وزارت نیرو به عنوان متولی امور آب کشور هر پنج سال یکبار از تمامی منابع آبی اعم از آب های سطحی و منابع زیرزمینی آمارگیری به عمل آورد. این آمارگیری برای اولین بار در سال ۱۳۸۱ آغاز شد و انجام آن تا سال ۱۳۸۴ به طول انجامید. در سال آبی ۸۴ ۱۳۸۳ مشخص شد شمار قنوات کشور ۳۵۸۰۰ رشته است که البته این تعداد شامل قنوات بایر و غیر قابل استفاده نیز بود. در گذشته از جریان آب قنات هم برای شرب و هم برای کشاورزی و هم در به حرکت آوردن چرخ آسیاب های آبی استفاده می شده است، ولی امروزه آب قنات بیشتر مصرف کشاورزی دارد.

● مهم ترین عوامل تخریب کاریزها کدامند؟

عوامل متعددی از جمله مجوز های بی رویه برای حفر چاه های عمیق و اضافه برداشت از سفره های آب زیرزمینی، ورود فاضلاب به شبکه آب قنوات، تخلیه زباله در چاه های قنات و تخریب قنوات به واسطه ساخت و سازهای عمرانی در کنار عاملی طبیعی همچون خشکسالی دلایل اصلی از بین رفتن قنات ها را شامل می شوند. آنچه مایه تأسف است، اینکه وجود عوامل مخرب انسانی، ناشی از عدم مدیریت و برنامه ریزی های آینده نگر، بیش از خشکسالی در نابودی قنوات ایران سهم داشته است.

با توجه به اینکه دستیابی به فنون جدید درصورت مدیریت صحیح می تواند باعث پایداری قنات شود، لازم است به حفظ آنچه از گذشتگان رایگان به دست ما رسیده، اقدام کنیم. در حال حاضر با وجود مزیت های مسلم قنات در سازگاری با طبیعت، اقدامی برای حفر رشته قنات های جدید صورت نمی گیرد؛ چرا که هزینه حفر آن در مقایسه با حفر چاه که در مدت زمان بسیار کمتر و با هزینه مناسب تری انجام می شود، توجیه اقتصادی ندارد.

بنابر این اولویت با حمایت و حفاظت از قنات های موجود است. قنات ها علاوه بر آنکه به دلیل پیشینه تاریخی ارزشمندشان در زمره میراث ملی ایران قرار دارند، به جهت سازگاری با محیط طبیعی نیز رکنی اصلی برای سلامت طبیعت سرزمین ما به حساب می آیند. یکی از موارد مهمی که در حفظ قنوات توسط کارشناسان این فن مورد توجه قرار می گیرد تعادل بخشی به سطح سفره های آب زیرزمینی است. قنات، آب های زیر زمینی را به شکل کنترل شده در اختیار ما قرار می دهد و از این لحاظ تفاوتی اساسی با عملکرد چاه دارد. آب جاری در شبکه قنات پس از قرن های متوالی پایدار می ماند. در مجموع می توان گفت: قنات ها نه تنها هیچ آسیبی را متوجه محیط زیست نمی سازند، بلکه در مواردی می توان با اعمال مدیریتی هوشمندانه از آنها برای یاری طبیعت در پیشگیری از حوادث فاجعه آفرین بهره گرفت.

با انتقال آب کوهستان به مناطق پایین دست و بهبود کیفیت منابع آب و خاک اراضی بیابانی، پوشش های گیاهی منطقه هم تقویت می شوند. افزون بر همه اینها نظام های بهره برداری قنوات که مبتنی بر زمینه های مشارکت و خودیاری های مردمی ا ست، رابطه نزدیک تری میان دولت و مردم فراهم خواهند آورد.

● سخن آخر

صفحه روزگار ورق خواهد خورد، انرژی های جدیدی جای سوخت های فسیلی را خواهند گرفت و زمانه ناگزیرمان خواهد کرد به شکل دیگری به گنجینه های خفته در خاک زیر پای مان نگاه کنیم. چه خوب است پیش از آنکه بحران به سراغ ما بیاید ما برای پیشگیری به استقبالش رویم.
آناهیتا امینی علوی

روزنامه همشهری

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

موضوعات مرتبط: محیط زیست و آب و فاضلاب,لجن,مدیریت لجن

برچسب‌ها: آب زیرزمینی , قنات , محیط زیست

ادامه مطلب

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

درحال مشاهده: قنات حفظ پایداری محیط زیست

قنات حفظ پایداری محیط زیست

لیست مطالب

آرشیو موضوعی

برچسب ها

صفحات مهم

لینک دوستان

پیوندها

نویسندگان

آخرین مطالب

آرشیو